100-Cisho Hortood, Maxaad Aragtaa ?
2015/Aug/02
Inkastoo ay layaab tahay, laakiin haddana waa
wax lala qabsaday baryahan in lasii falanqeeyo mustaqbalka innagu soo aadan maalmaha boqolka ah ee food innagu soo hayaa waxay
riman yihiin.
Aragtida 6/6 waa aragtida buuxda ee goob-joogaha dhacdooyinka iyo si fiican u
cabirka ayaamaha, inkastoo haddana hoos u dhac ku yimaado aragtida indhaha,
tasoo cabirka aragtida lagu qiyaaso inta
u dhaxeysa 1/6 illaa 6/6 oo ah hubaasha guud ee cabirka indhaha, ka dibna waxa loo qoraa muraayad ama sidoo kale waxa loo sameeyaa qaliin hadba aragtida indhuhu siday
tahay.
Mawduucan dulucdeedu waxay tahay Aragtida wax ka dhaadhicinta iyo dareensiinta qofka
aad ka aragti-dheer tahay ama kaa aragti-dheer xaga fahanka iyo cabiraada waxa innagu soo fool leh, soomaalidu waxay tidhaahdaa nimaan waxa soo socda garan waxa
jooga ma garto, odhaahdaas oo loola jeedo ku talo-galka bari iyo ka fikirka
maanta.
Haddaba qiyaasta guud ee fikirka qofka ayaa
horseed u ah, inuu wax ka dareemi karo dhamaan gayiga ku xeeran, islamarkaana uu cabbirkiisaasi dhaxalsiiyo dhinaca aragtida, maqalka,
dareenka, iyo xogogaal u noqoshada wararka soo gaadhaya kaydka xog ururineed ee
maskaxdiisa, inkastoo haddana ay jiraan erayo ad-adag oo macnahoodu yara kakan yahay kuwaasoo
u baahda aragti iyo sharax cilmi
aqooneed oo u kala soocda garashada,
fahanka iyo xaqiiqda dhabta ah ee uga dhex iftiimay,
Cilmi baadhis daraasadeed oo lagu sameeyey dadka
shaqada badan haya, ayaa lagu ogaaday inay daal
kala kulmaan maskaxdooda, kadib marka jidhkoodu in badan usoo adkaysto culayska xad
dhaafka ah ee ay hawlaha shaqo wataan, waxaana lagu gartaa marka qofka maskaxdiisu
daal tirsanayso, inay ku yaraato
qancintu, mararka qaarkoodna uu dhibsado su’aalaha ay waydiiyaan dadku.
sidoo kale, Is dhaafka maskaxeedka (Asylum)
ee ku
yimaada dadku marka ay waynaadaan, waxay la midtahay marxalada
caruurnimada ee maskaxda garashadeedu degdega
u korayso ee haddana da,deedu yar tahay.
Marka aynu eegno dhinaca horumarinta maskaxda
Aadamuhu waxay soo martay marxalado fara
badan oo ku wajahan kobcinta maskaxda, waxaana laga soo dabaashay duruufo
qalafsan iyo caqabado adag, waxa kale oo dariiqooyinkaa wax-barasho garab socday kuna lamaanaa ku dayashada, la qabsiga,
iyo ta uu Alle “SWT” hibo u siiyo qofka, laakiin waxa la ogaaday marka uu hoos dhac weyni ku yimaado aqoonta qofka, inuu
yeesho dhaqan gudhan iyo go’aan
qaadasho yar, waxaana ku abuurma nooc ka
mid ah cabsida taasoo ay u badan yihiin dumarka, caruurta, iyo raga inta badan aan wax
barasho helin.
In kastoo ay sheegtaan wadamada hore umaray
ee Ilbaxnimada ku dhaata inay tahay mid ku salaysan wax barasho
qudha, balse ay hagto dhinaceeda tajrubada “tijaabada” iyo wax ka barashada
qoom illaa qoom, waxaanay ka foojjignaan jireen wixii hebeloo la yaqaanay dilay, taasaana sababtay inay sameystaan Xeerar (shucuub)
illaaliya dantooda, si aanay danta shaqsigu ugu lumin danta guud ee loo wada
baahan yahay, waxa kale oo ay fahmeen iyagoo kaashanaya garasho iyo aqoon inay sameystaan boqol cisho oo ka nabdoon dan
shaqsi.
Abuurida xasiloonida iyo nabad galyada ka dhalata
fahanka fiican in lagu dhisi karo mustaqbal waara oo midho dhala, taasina waa
ta ahaysiisaa jawi degan iyo rajo fiican
inay ku gurtaan midhihii ay beerteen
maalmaha soosocda, tusaale ahaan muu khaldanayn muwaadinkii ay ka soo
maaxatay maskaxdiisa aragtidan ee yidhi (Isha muuqataa waa aqoonsigii Soomaaliland)
Aragtida qaloocan ee haddana la rabo inay
meel dheer wax ka aragto waxaa u sawirmi kara inuu qofku ku hadlo oo uu iska
dhaadhacsho waxaanu si buuxda u arki Karin oo malihiis ah lagana yaabo inay
tahay (-0/6), waxa kale oo jira qof aqoon yahan ah oo baal marsan sida saxda ah
aragtidiisuna ka duwan tahay tan caadiga ah ogow inuu yahay qof dhaqanka ka
gudhan oo aan lahayn garaad iyo qiyam saliim ah, waxaana lagu tilmaamaa kuwaasi
inay yihiin kuwo xaasidnimo-xariif ku ah nolosha iyo wanaaga bari ay dadku heli doonaan, isla
markaana aragtidiisu ku haboontahay cabbirka saxda ah, waa ka ugu khatarsan ee
halaaga ama baabiiya xarsiga (Wixii korayey) iyo nasliga (kuwii la goosan
lahaaba)
Markii la ogaaday inaanay dadku isku qiyaas
ahayn dhinaca cabirka cagta hoose ee
lugaha aadamaha ayey cadaatay in maskaxdu leedahaya sidoo kale yaraansho ama
badnaasho iyo in lagu kala duwan yahay
fikirka iyo qiyaasta aragtida, haddii aad aragto qof maanta baabiinaya wuxuu
uu u danleeyahay inuu sameeyo bari xun, isagoo shalay ku tacab qasaaray.
Shirarka iyo baaqyada lagu adkaynayo nabad
galyadu waa taxadir iyo isku duubni lagu rabo in maanta la illaaliyo waxyaabaha
curdinka ah ee bari midho dhali doona, hawsha ugu wayn ee maanta kuu taalaana
waa inaad wax ka dhaxaysiiso shalay iyo maanta haddii kale maalin walba waa kuu
yabyab iyo dhismo cusub
Wada danaysiga iyo iskaashiga in dhinac
loogasoo wada jeedo danta maanta iyo tan bari waa wax la isku maan-dhaafsanaa
abidkeed isla qiyaasteeda iyo wax ka
qabashadeeda sababtoo ah qofna maantuu yaqaan qofna bari, arrintaasi waa mid waligeed lagu shuraakoobi kari waayey
illaa iyo intii ay aduunyadu uumanayd waana habeenkii xalay tagay tagayeey.
marka aynu eegno dhinaca Kaydka-raashin ee ay
samaysato qudhaanjadu waa mid lagu cibro qaadan karo, laakiin taasi waa mid la
inagaga xariifsan yahay, sababtoo ah
mareykanku khayraadkiisa dihin muu soo saarin illaa hadda wuxuu isticmaalaa
khayraadka wadamada soo koraya, sababtoo ah wuxuu kayd ugu dhigtay
khayraadkiisii dadkiisa bari dhalan doona, Sidoo kale dhinaca wax soo saarka iyo tacabka maanta aad
gashaa waa mid midhahooda goostaan dadka soo socda iyadoo uu u fududaan doono
dhamaystirka bari cidii wax loo sii qabtay, sababtoo ah dadbaa cunay oo aan
waxbaba u reebin wixii shalay ay ugu talo gali lahaayeen caruurta dhalan doonta bari, halka qaar ka mid
ahina ay uga tanaasuleen dantoodii maanta, waana mid lagu kala saxsanaa
waligeed oo ay ka markhaati kicidoonto marka la gaadho waaqaca nololeed ee la
hiigsanayo.
Dadka ugu fiicani waa dadka maanta ka tagaya gogol nabadeed oo bilaa aano
ah, si aanay taasi caqabad godobeed ugu
noqon qof kasta oo bari iman doona oo aan maanta iyagu lahayn, haddaba saadaasha la hubo ee maalin walba caruurta ku
dhalanayasa dunida kuwaasoo ah mustaqbalka waalidka iyo dalkuba ay ka helayaan nolol iyo madaxnimada baridooda.
Sidee buu qofku ku ogaan karro inuu arko inta uu awooda u
leeyahay heerka aragtida qiyaas-maskaxeedkiisu uu gaadhsiisan yahay
boqolka cisho ee soo socda?
Taa macnaheedu waxa weeyaan qiyaastii Jidkii
shalay oo loo geeyey Maanta waxay ku
tusinaysaa bari, maanta fahan bari aad garatide, laakiin haddii maanta “Buur”
aad ka dhigato aad dusheeda saran tahay
waxa kuu muuqan doona bari oo ay kaaga toosan tahay maantu, midhuhuna waa inta
aad ka cabiri karto saadaasha bari ee yoolka kuu ah, waa intaas oo aad ka tagtaa
dhaxal dabadaa la hiigsado, sida inta badan loo
badiyo wax ka sheega maanta waxaa lagu qiyaasaa kolba ididiilada iyo
rajada uu qofku ka qabo bari, taasoo sida qaalibka ah erayada dadku had iyo
jeer ay isticmaalaan ay tahay, way hagaagi, barri ayey dhaami, waynu sugaynaa, wanaag baynu
rajeynaynaa, waa laga bixi doonaa iyo ereyo badan oo kale oo lagu qaboojinayo
rajada bari ay leedahay.
Cabashada laga muujiyo qofku maalinta uu ku
jiro waxaa loo aaneeyaa fiicnaantii shalay, sirta halkaa ku jirtaana waa
garasho la’aanta wanaaga maalintaa uu ku jiray, si aad uga warwar la aato
calaacal bari ah oo kula soo darsa, fahan shalay iyo maanta, dariiqooyinkii
lagu guulaystay ee hortaa la qaaday, bal u fiirso qof maanta dharagsan waxa suura gal ah inuu daah ka fuulaa wixii uu
soo maray, markaasuu bari ku dhacaa saadaal lagu cabiri karo aragti buuxda oo
ah in laga dayriyo bari iyo wuxuu mutaysan doono, kaasi waa kii illaaway
shalay, laakiin halka uu ka duwan yahay qofka maanta rajo bari ah qaba shalayna
nimcaysnaa waxaana qofkaas caawisay wax ka barashada maanta, inkastoo dadka
qaar ay kaba illaalin jireen noloshoodu inay noqoto tu aad u ladan, oo wax
walba haysata, waanay ka saahideen si ay u helaan dheeli tir joogto ah, waxa kale
oo jiray fikiro kala durugsan oo ahaa hagaha
sahanka nololeed ee uu qof ku guuri karo
nolol illaa nolol waxaa had iyo jeer yool habaabin jiray isku dayasho indho’laan ah, oo ay sabab u ahayd,
wax uu qof il iskaga gartay oo
noloshiisa gaar-ahaaneed taasoo waayuhu u jeexay.
haddaba khasaaraha bari ee wiiqi kara kobicii
is daba jooga ahaa, xal-u helideeda taasi waxaynu ku tilmaami karnaa in waayo
araga la sheegaa uu yahay nin da,wayn oo kaashanaya wuxuu usoo joogay ayaamihii tagay, kaasoo had iyo
jeer tallada la waydiiyo marka ay murugsan tahay, waxaana lagu tilmaamaa inuu yahay ruug cadaa
aragti dheer u leh ayaamaha soo socda, kaasoo wax kala gura, iskuna saleeya
waxa maanta iyo bari dan inoo ah, kuwaas baynu waligeen ku noolayn oo aynu ku
naaloon jirnay.
Dadka u ololeeya nabada ayaa ahaa kuwo dadka kale
ku dhiiri galiya inay heli doonaan mustaqbal ka fiican kan ay ku nool yihiin
haddii nabada qof waliba xagiisa ka dhawro iyagoo ogsoon inay tahay noloshiisa
iyo mustaqbalkiisa kowaad boqolka cisho
ee socda, waana toosh haga nolosha.
Guntii iyo gabogabadii waxaan
akhristayaashayda sharafta mudan
qormadayda ugu soo gunaanadayaa oo
aan kaga baxayaa soo cabbira aragtidiina bari siday tahay aan eegno waxaa idiinka baxay isku gaynta ayaamaha iyo
tix raaca taariikhda
Qor/ Dr. Maxamed Faarax Qoti
No comments:
Post a Comment
Mahadsanid