Dhaqanka iyo Xidigiska

 (Sidiggi daad kama talowdo baa la yidhi)

Waar Lo'da waadaamo lugudkeedii dhacay ama jir laa ama jiilaal laaye, ceelka ka soo bax ayey odhan jireen xoolo dhaqatadu iyagoo u sahaminaaya xoolahooda maalmaha foolka ku soo haya waxa ay mudan doonaan, iyagoo uu eegaaya dhinaca xidigiska.

Sidoo kale Lo'laydu neefka saca ah ee lamaan, haddii uu ku soo beegmo xilli abaareed oo aanu  haysan biyo iyo baad uu ku noolaado,  Lo'laydu neefka weysha ah ee saca ku lamaan way ka gowrici jireen, si aanay labadooduba u leedin xilliga lagu jiro abaarta.

Waxa dhacday in Laba nin oo lo'lay ahi oo lo'doodu xerro kuwada jirtay, ay soo food saarto abaar aad u xumeyd,  labadoodaba waxa u xerraysnaa laba Sac oo irmaan, waxaannay isla garteen in labada weylood mid ahaan ay ka gowracaan, isla markaana, weysha hadhay ku sidkaan oo ay ku maalaan labada Sac ee irmaan,  markii ay abaartii ka jabtay ee dhulkii barwaaqoobay ee ay xoolihii intii hadhay ay heleen biyo iyo baad ku filan.

Dhinaca xidigiskana xoolo dhaqatadii hore waxa ay odhan jireen, xidigta habarteed waa waabariis, waabay ku bilatayoo, ama weysha qalo bay ku odhan way tibaaq dhigiye, ama weelka culo bay ku odhan iyo wacad Eebe.

Haddaba, waxa dhacday markii weyshii yareyd qurux badnaatay ayey  labadii nin isku qabsadeen,  ayey iskula tageen nin xidaariya oo garyaqaan ah in uu u garnaqo,  Gartana waxa loo qaadaa laba qof ama wax ka badan, inkastoo cidna ay ku jiifsato, cidna ay u sed-buriso, had iyo goorna marka uu isqabad yimaado, waxa lagu taliyaa in ay fiican tahay in waxyaabo badan la iska dhaafo oo mar walba arrinka korka laga xaadiyo, taasoo ay ujeedadeedu tahay in si doqoniimo ah oo fool xun aan loo xisaabtamin.

Ninka garta naqayaana wuxuu yaqaanay nooca gartu noqonayso iyo waxa ay ku dhamaanayso, Soomaalidu waxa ay ku maahmaahdaa, Garna garteeda ayaa lagu doonaa, mandheerna garkeedaa lagu doonaa", taasoo loola jeedo, maadaama  garuhu ay badan yihiin, in dhibaato walba xal u helisteeda lagu furdaamiyo garta ay yeellan karto ee ku haboon.

Ninkii xeerbeegtida ahaa ayaa weyshii yareyd ee labada nin isku qabteen ku soo xidhay keyn ku taalay gebi ka durugsanaa doox xilli cirku uu rimanaa, labadii sacna ay daaqayeen, gebiga dhinaciisa kale, markii uu dooxii soo rogmaday ee ay biyihii yaraadeen, ayey weyshii yareyd muuso nowday, labadii Sac mid ka mid ahi wuu iska daaqayey, sacii kale'na markuu codkii weysha uu maqlay, ayuu u soo kicitimay dhankii uu dhawaaqa ka maqlayey, ka dibna,  dooxii oo uu daadkii socdo ayuu isku dhex tuurtay.

Ninkii xidaariga ahaa baa yidhi, murtidan noqotay maahmaahda, Sidiggi daad kama talowdo.

Haddaba akhristayaasha sharafta mudan waxaan u dhaafayaa dhibic ka mid ah qormadeenana, magaceed gartan uu u isticmaalay xidaarigu?

Qoraa. Maxamed Faarax Qoti

Waa Aasaasihii Wasaaradda Horumarinta Caafimaadka

Waxa uu ku dhashay Magaalada Cadan ee ku taala dalka Yemen, tariikhdu markay ahayd sannadkii 1958-kii.

Yaraantiisii waxa uu waxbarshada dugsiga hoose uu ku soo qaatay dugsigii hoose ee la odhan jiray Macala oo ku yaalay magaalada Cadan ee Dalka yemen, iyo dugsigii la odhan jiray Dayaxa ee ku yaalay Gobolka Sanaag ee Dalka Jamhuuriyadda Somailand.

Waxaannu nasiib u yeeshay in uu noqday hormadii ugu danbeysay ee dhameysatay Dugsigii Dayaxa sannadkii 1974-kii, wakhtigaas ka dib waxa la xidhay dugsigaas, taasoo sabab u ahayd ololihii lagu cidhib tirayey waxbarashada dugsiyadii reer Waqooyiga, waxaanna dugsiyadaas la xidhay ka mid ahaa, Dugsiga dayaxa, Oodweyne, Beer, Bulaxaar, dhamaan dusiyadaas waxa albaabada u laabay Wasiirkii Waxbarashada ee la odhan jiray Cabdirisaaq Xaaji Xuseen.

Dr. Maxamed Axmed Cabdi (Dr.Carabeyte) waxa uu waxbarashadii dugsigiisii sare ku soo qaatay Dugsigii Sheekh iyo Dugsigii Qardho sannadku markuu ahaa 1976-kii, ilaa iyo sannadkii 1978-kii, markii uu dhameystay kuliyaddii caafimaadka ee (Somali National University) sannadku markuu ahaa 1979-kii ilaa iyo 4-tii bishii December sannadkii 1983-kii, waxa uu ka hawl-galay Wasaaradda Gaashaan-dhiga ee ciidamada Soomaaliya oo uu ka gaadhay Gaashaanle Dhexe sannadku markuu ahaa 1984-kii ilaa iyo bishii Julaay sannadkii 1989-kii, isla wakhtigaas waxa kale oo uu dhameystay Jaamacadda takhakhuskiisii gaarka ahaa ee Qaliinka Guud (General surgery) sannadkii 1986-kii ilaa iyo sannadkii 1989-kii.

Dr. Carabeyte waxa uu go’aansaday in uu u ku biiro Ururkii Dhaqdhaqaaqa Wadaniga Soomaaliyeed ee (SNM) ee u halgamayay xorriyadda madaxbanaanida dalka Jamhuuriyadda Somaliland, sannadku markuu ahaa 1989-kii bishii Julaay ilaa iyo sannadkii 1991-kii, waxaannu ahaa Dhakhtarkii Qeybta Sagaalaad ee Ciidamadii (SNM).

Dr. Carabeyte waxa Juhdi badan galiyey sidii ay bulshadu u helli lahayd kaabayaasha adeegyada caafimaad dalka, waxaannu furay Cusbitaalkii Ceerigaabo ee ugu horeeyey 9sannadku markuu ahaa 1994-kii ilaa iyo sannadkii 1996-kii, ka dib, waxa uu ku soo wareegay, isagoo ka noqday dhakhtarka qaliinka guud ee Cusbitaalka Guud ee Caasimadda Hargeysa, sannadkii 1997-kii.

Wakhtigaas waxa aan ka xasuustaa in uu ku guuleystay qaliin uu ku bedbaadiyey Oday uu ka gooyey buro miisaankeeda lagu qiyaasay 10-kiiloo, isla wakhtigaas waxa ay Dowladdii Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal uu Madaxweynaha uu ka ahaa ay dib ugu celisay Cusbitaalka Ceerigaabo, ka dib markii codsi uu kaga yimid bulshadii deegaankaas in dib loogu soo celiyo dhakhtarkaas, halkaas oo uu ka soo shaqeeyey sannadkii 1998-kii ilaa iyo sannadkii 2002-dii. 

Ka dib, waxa uu xuub siibtay dhinaca siyaasadda isagoo ka mid noqday murasharaxiintii u tartamayeysay xubinnimada Golaha xeer-dejinta ee ka sharaxnaa xisbiga talada hayey ee Kulmiye sannadku markuu ahaa 2005-tii, inkastoo aanu ku guuleysan jagadaas, haddana waxa loo magacaabay Iskuduwaha Caafimaadka Gobolka Saaxil , isla markaana ah dhakhtar qaliin cusbitaalka magaalada Berbera sannadku markuu ahaa 2007-kii ilaa iyo sannadkii 2010-kii.

Marka laga yimaado muddo saddex sannadood ahayd oo uu ka hawlgalayey Cusbitaalka Hargeysa iyo Cusbitaalka Ceerigaabo, haddana waxa loo magacaabay in uu noqdo Agaasimaha Cusbitaalka Qaaxada ee Caasimadda Hargeysa sannadkii 2013-kii ilaa iyo sannadkii 2016-kii, markii hay'addii (MSF) ka baxday Cusbitaalkii Burco ee uu xidhmay ayaa haddana waxa dib loogu magacaabay in uu noqdo Agaasimaha Cusbitaalka Burco sannadkii 2016-kii ilaa iyo 2017-kii.

Dr. Csrabeyto waxa uu nasiib u helay in uu buuxiyo jago uu banneeyey xubin ka soo baxay xisbi siyaasaddeedka Kulmiye oo ka tirsanaa Xildhibaanada Golaha Xeer-dejinta Jamhuuriyadda Somaliland, sannadku markuu ahaa 2017-kii ilaa iyo sannadkii 2021-kii.

Dr. Carabeyto kuma koobna oo kaliyaata dhinaca caafimaadka iyo siyaasadda, ee waa hal-abuur curiyey dhowr iyo toban heesood oo ay ka mid tahay heesta tashatoo Somaliland taladii lixdankii ka tisowday.

Dr. Carabayo hadda waa xubin ka mid ah gudiga fulinta xisbiga talada haya ee Kumiye, tan iyo ilaa sannadkii 2005-tii, inkastoo uu yara xannuunsaday, hadda wuu caafimaad qabaa, waana la taliyaha Wasiirka Wasaaradda Horumarinta Caafimaadka.

Qoraa: Maxamed Faarax Qoti

Toojaba nin leh baa maala

Gacmo geel jire hoos baa loo dhaqaaye, ma'lihi cidbaa Geel inaga noqotay, balse, waxaad moodaa hab-dhaqan dabeecaddeedkii xooluhu in uu saameyn ku yeeshay hab-dhaqan dabeecadeedka dadka reer guuraanimada ah, sababtoo ah ficil kasta iyo loolan kasta oo uu isku diyaariyo jidhku, waxa loo aaneeyaa in uu ka yimaado habdhaqan-dabeecaddeedka ay leeyihiin xayawaanka, xoolaha iyo dadkuba.

Had iyo goor waxa dhacda, xilli laga soo gaasaabaxay jiilaal-dheeraaday oo lagu jiro xilli barwaaqo ah, galabsadayna gudgude roob, gelgelimahana ay jiifaan calcalyadii xareedda ahayd, caleemaha dhirtana ay saaran yihiin dharabkii dhibicii biyaha roobku, geeluna geedaha sare faraqa laamaha xarago laacayo marna uu ku nasanayo rujinta burarka dooga ee jaadba jaadka ah, labada fiidyo cawl fiidyo cawlkii danbe'na uu ku soo hooydey xeradiisii, haddii geelu habeenkaas mirta dhexe uu meel fog ka halacsado hilaac roob meel kale ka da'aya, waagu markuu beryo wuxuu u tooreeyaa jihadii xalay roobku ka da'ayey oo lagama karo, sidaa awgeed baa hees hawleedkan geela loogu heesaa, Hilaacii xalay, kii habeen hore, kii hore u da'ay iskuma heshide, mid uun ku hagaag, waxay ku hogotusaysaa in lagala maarmi waayey geela in lagu dhaliilo in aanu isku helayn labada laac, inakstoo uu Geelu yahay daneyste bilaa godob ah, oo raadsanaya uun dhuunigii Alle (sw) uu ku galaday, balse bani'aadamku ma'mahadiyaan ee way ka shaleeyaan.

Marka gala dagaalka ama gurgurshaagii loo hanweynaa ee garashada la bidi jiray uu guluf iyo colaadiyo guul darro u sahan tago, waxa ay qowsaaradu ugu heesi jireen hees hawleedkan, Kud iyo cadhoba, hadba kii daran, kayn lagugu ood, nin ku neceb iyo naago kuu hadhe, haadku ku daba yaac.

Halka marka buubaal loo hanweyn yahay, heegadda lageeyo, darajiyo hab lagu ladho, haddana lagu hungoobo, ka huleela samahana, waxa ay qowsaaradu ugu heesi jireen hees hawleedkan, Horaadkaagiyo horaadka hablaha wax la huurshaba hareer laga arag iyo aad gadoodide, gaalo iyo islaam, geelow yaa ku leh.

Marka aynu ka nimaadno gebi dhacleynta dhaqan dabeecaddeedkaas, Qawsaar ka mid ahaa qawsaarada inta badan ku hawlan ee dedaallada isdaba jooga ah galiya tacabka dhaqashada xoolaha oo ay dadka qaar u haysteen inuu yahay daba-dhoon ka adag geela marmaristooda, maraq u feedhistooda, godolkooda, horistooda, nirgaha ka guristooda iyo ka celintooda.

Balse, wuxuu ku noqday Qowsaar la dhohon-dhohay weecaansashada tacabka taranka xoolaha xergeyntooda, illaalintooda, oodiddooda, aroorintooda, maaliddooda, daajintooda, daaweyntooda, hillaadintooda, baadidoonkooda, u kuurgaliddooda, foofintooda, caraabintooda iyo waraabintooda, kaasoo ku luuqeynaayey xilli uu guda jiray waraabka geela hees hawleedkan, Xalluu gabantii, geed la waabiyo, guuro kaga tagay, ileyn, haddii Abeerka kiisa naaxiyo, aaranku is waayo, ma'kala aamusaane wuu isku olollaaye.

Markii uu gaadhay goobtii waraabka ee uu ceelkii hoos ugu dhaadhacay buu yidhi, hees hawleedkan, Wadaan waxa shuba walaalo is jecel, hadday weydana wiil iyo abtigii, wax yar ka dib, hormadii ugu horeysay ayaa jiidhay darkii biyaha loogu shubay, haddana waxa uu ku luuqeeyey, hees hawleedkan, Darbi cagaweyn, oo dar loo dhigay, illeyn waa doqonnoo, deysan maysee wey iska dumisaa, markii geelii uu fulayna waxa uu ku luuqeynaayey hees hawleedkan, Geel-geel, fulay gaadhimaayee, hakadaba fulo.

Markii ay gaadhay xilligii jiilaalka ee dhulkiina uu xaalauf noqday, qowsaarkii isagoo geela u heesaya waxay yidhi, hees hawleedkan, Bur cosob leh, biyo ka agdhow, baadi doonyoo, biciidkuba waa iyo Maraaga engagay ee aan man iyo xays midna loo arag maroorinaayow.

Markii jiilaalkii uu ku sii daba dheeraadayna waxa uu ugu heesay geelii, hees hawleedkan, Hadaan ururkii iyo Afagaashii aan intaba riday oon agooliyey tii-timaadaba iga’arag uun.

Mfqoti