Madaxweynihii hore ee dalka mareykanka Mr. Ubama
iyo Madaxweyne hadda haya talada dalka mareynkanka Mr. Trump, waxay kala aaminsanaayeen laba fikradood oo aad
u kala durugsanaa, fikradahaas oo ahaa dhinaca ka hortaga cudurada faafa iyo
bani’aadannimada, Madaxweynihii hore ee dalka Mareynkanka Mr.Ubama waxa uu ugu deeqay
deeq lacageed oo gaadhaysay 4.64- bilyan oo dollarka mareykanka ah, in lagaga
hortago xakameynta cudurka Ebolla ee ka dilaacay wadamada Guine, Zaire, Liberia,
Congo Brazzaville, Republic Democratic of Congo, Uganda, South Sudan, Gabon, si
aanu ugu faafin cudurkaas wadamada Aduunka.
Cudurkaas waxa lagu qiyaasay in uu aafeeyey dad tiradoodu
gaadhaysay 28,610,- qof, halka ay u dhinteen dad tiradooda lagu qiyaasay
11,308,-qof, ka dib, waxa lagu xakameeyey cudurkaas dadaalkii uu muujiyey
Madaxweyne Ubama oo ahayd Indheer-garadnimo (Proactive Leaders), fikirkaas ayaa sabab u ahaa xakameynta cudurka
Ebolla, kaasoo qaatay muddo aad u koobneyd.
Halka Madaxweyne hadda tallada dalka haya
Mareynkanka ee Mr. Trumb, waxa uu u arkayey aragti taas ka duwan oo ahayd danno
dhaqaale iyo in cudurka Jiqluhu ee afka qalaad loogu yeedho Covid 19 ay
waxyeeladiisu ku koobnaan doonto dadka u dhashay dalka Jaynaha oo kaliyaata,
kaasoo markiiba ku tilmaamay in cudurkaasi uu yahay Fayraskii Jaynaha ( Chine
Virus), marnaba kamuu fikirin Madaxweyne Trumb in dhibta iyo waxyeelada
cudurkaas ay ku faafi doono 203- wadan
oo ka mid ah Dunnida.
Cudurka Jiqlaha ee afka qalaad loogu yeedho (Covid
19), waxa uu maanta halleelay dad tiradooda gaadhayso 828,305.- qof waxaanu sahayday dad tiradooda
lagu qiyaasay 40,733,- qof, kaasoo aan la saadaalin karin inta uu sii socon
doono cudurkaas, waxay arrintaasi ku tusinaysaa in had iyo goor fikradaha indhow-garadnimada
ahi (Reactive leaders) ay sababto in ay waxyeelooyin soo gaadhsiiso, dhinaca
kobaca dhaqaalaha, waxbarashada, caafimaadka iyo nollosha aadamaha.
Haddaba, waxa xuusuus gaar ah igaliye maalin maalmaha
ka mid ah annagoo guddanayna hawl maalmeed
shaqo oo aanu ku qiimeynayney goobaha adeegyadda caafimaadka ee uu ka socdo
mashruuca SHINE ee Gobolka Awdal.
Maalinkaas markii aanu soo dhameynay
hawl-maalmedkayagii shaqo ee aanu ku soo aadaneyn magaalo madaxda Gobolka
Awdal, kooxdayadaas oo marayey
magaalada kalabeydh, ayuu si kadis ah ugu soo booday xannnuunka xiiqda
loo yaqaan ee afka qalaad loogu yeedho “ Asmathics”, dhakhtarad ka mid ahayd
kooxdii aan ka tirsanaa ee kormeeraysay mashruucaas.
Firkanaxii iyo naxdintii ayuu wadihii waday gaadiidkii
ay saarneyd uu ku kordhiyey xawliga xawaarihii uu jarayey markii hore, ka dib
markii wax ka yar 10-daqiiqadood gudahood ay ku yimaadeen Cusbitaalka Boorama, Dhakhtaradaas oo hawo
qaadashadeedu ay dhib ku ahay, ayaa haddana la waayey shaqaalihii ku qornaa
qaybta hawo qaadashada ee Cusbitaalka Boorama, waxa haddana si kadis ah loola
cararay cusbitaal ka mid ah cusbitaalada
gaarka loo leeyahay ee ku yaala Boorama, cusbitaalkaas oo uu yaalay qalabka
keydka hawda qaadashada macmalka ah ee lagula tacaala badbaadinta dadka neef
qabatimooba, isla markaana, sidaas ayaa lagu badbaadiyey inantii dhakhtarada
ahayd ee ka tirsaneyd kooxdii aan ka tirsanaa.
Kama tagana cudurka Jiqluhu neef-qabatimow, kaasoo hawl-gab
ka dhigaya tamarta awooda hawo qaadashada sambabada qofka, isla markaana qofka
uu halleelo cudurkaas waxa dhib ku noqonaysa awoodda hawo qaadashada, sambabada,
waxaanu qofku u baahan yahay in uu hello qalabka hawda qaadashada macmalka ah
ee lagula tacaalo badbaadinta dadka neef qabatimooba, laakiinse, haddii uu
waayo hawadaa macmalka ah muddo Lix ilbidhiqsi ah, waxa ku imanaya neef-qabatimow
uu ku naf-waayayo qofku, .taasaana sabab
u ah dadka u dhimanaaya cudurkan Jiqlaha
ee afka qalaad loogu yeedho (Covid 19-ka).
Haddaba,
marka aynu eegno dhinaca siyaasadda Wasaaradda Horumarinta Caafimaadka
Somaliland, waxay dhigaysaa, in bulshadu Somaliland ay hellaan daryeel
caafimaad oo hufan oo ay awoodi karayaan, isla markaana, si loo yareeyo xannuunada , si ay bulshada u noqoto
bulsho caafimaad qabta oo ka fayow dhamaan cudurada faafa iyo kuwa aan faafin,
kuna noolaadaana deegaan nadiif ah,
Waxa maanta
inoo muuqata qaabka ay u wajaheen ka hortaga cudurka Jiqlaha in aanay jirin qorshihii xeeladdeed ee lagaga
hortagaayey cudurkan iyo nidaamkii diyaar-garowga ka hortaga faafitaanka
cudurka Jiqlaha ee aafeeyey wadamo badan oo ka mid ah Aduunka.
Waxa muhiim ahayd in diiradda la saaro kor
u qaadida awooda qaybinta agabka ka
hortaga cudurkaas, si degdeg ahna
loo sameeyo goobaha shaybaadhka lagu baadhayo dadka laga shakisan yahay in ay
qabaan cudurkaas oo ah heer tuulo, heer degmo iyo heer gobol, in la hello
qalabka shaybaadhka ee PCR iyo Coronavirus rapid test, lana sameeyo goobaha
adeegyadda caafimaadka ee lagu karatinimeynayo
qofka xannuunku ku cusub yahay, isla markaa ay
goobahaasi ahaadaan qolal kala gaar gaar ah, qolal kaas oo yaalaan qalabka
ugu haboon ee ka hortaga cudurka, lana hello qalabka hawo qaadashada macmalka
ah ee loogu tallo galay in lagula tacaalo dadka neef-qabatimooba (Oxygen) iyo xirfadlayaal caafimaad oo lagu
tababaray ka hortaga cudurka Jiqlaha, xeeladdaas
waa habka ugu haboon ee lagu samoto bixin karo badbaadada dadka uu cudurkaas ku
dhaco,
Marka aynu ka nimaadno xeeladdahaas lagaga hortagaayo cudurka
Jiqlaha, haddana, waxa jirta arrin aan
aad loo lafa-gurin go’aan qaadashadeeda taasoo ahayd, go’aankii lagu qaatay in
dad bukaan jiif ah oo yaalay cusbitaalka qaaxada ee caasimadda Hargeysa looga
saaray dadka soo bukoon doona ee uu ku dhici doono cudurka Covid-19-ka.
Inkastoo ay wali jiraan 16-bukaan jiif ah oo ku jira qaybta
karantiimada dadka la qabatimay daawada
cudurka qaaxadda ee (MDR-ka), balse,
waxa la kala diray 81- bukaan jiif ahaa iyo 522 – bukaan socod ahaa oo la
siiyey muddo 30-cisho daawadii in ay u qaataan guryahoodii, dadkaas oo ah dadka
ugu nugul haddii uu halleelo cudurka dunida ku faafay ee Covid 19-ka.
Dhinaca kale, marka aynu eegno talaabo kasta oo go’aan qaaasho
leh, waxa haboon in aad looga taxadiro,
lana qiimeeyo saameynta ay yeelan doonto iyo faa’iidada ay leedahay, isla
markaana lagu sameeyo isbarbardhiga faa’iidada iyo khatarta ay leedahay, ka
dibna, la qaato haddii ay faa’iidadu badan tahay oo aanay khatareedu yar tahay.
Haddaba, marka aynu eegno arrintan waxa badan khatarta ay leedahay in
cusbitaalkii qaaxada laga dhigo cusbitaalkii karantiimada cudurka Jiqlaha ee afka qalaad loogu yeedho (Covid 19),
sababtoo ah, maaha cusbitaal ku haboon in la dhigo dadka uu ku dhici doono
cudurkaas, waxaanu ku yaala badhtamaha Caasimadda Hargeysa.
Waxa khatar kale ah, 603-
bukaanka ah in ku dhawaad 214-qof ayaa
ahaayeen kuwo laga hellay xaakadooda cudurkaas,
kuwaa aanay is badelin xaakadoodu ee ku laabtay qosaskooda, waxay si fudud ugu gudbin karaan xannuunkii, waxaana dhici
karta in cudurkii qaaxaduu sidaas uu ku sii fido korodhka dadka qaba cudurkaas,
waxa kale oo iyadu khatar kale ah dhamaan bukaankaas haddii ay si toos ah u
qaadan waayaan 30-kaa maalmood daawadii la siiyey, waxay arrintaasi sababi
doontaa in uu sii kordho dadka la qabatimay daawada qaaxada ee Multi-drug
resistant (MDR).
Cudurka qaaxadu waxa uu ka
mid yahay cudurada la iskugu gudbiyo hawo qaadashada, ee afka qalaad loogu
yeedho (Air-bone disease) waxanu gaar
ahaan waxyeeleeyaa sanbabada, kaasoo sii
gaadhsiiya waxyeellooyin kale, maskaxda, qanjidhada, kalyaha, lafaha
iyo kala-gooysyada, waxaana lagu qiyaasaa celcelis ahaa in 100,000-ba ay qabaan 324-qof oo ay da’doodu u dhaxeyso
15-jir illaa iyo 34- jir dadka Jamhuuriyadda Somaliland.
Maxamed Faarax Qoti
