Garbo Diiri Nin Daguugan Ma’weydo (Q/3-aad)

Bal u soo noqo suurada kale ee ku jirta suuratul SUMUL, Wa’nufikha fi’suuri fasaciqa man fisamaawaati wal’ardi, fa’nufikha fiiyhi’ukhraa, fa’idaahum qiyaamun yandiruun, fa’arshaqatil ardi binuuri rabbihaa, wajiiha bina’biyiina washuhadaai, faqudiya baynuhum bil’xaq, fasiiqaladiiyna kafaruu ilaa jahanama waladiina aamanuu ilal janati,” 

Maxay tahay labadaa aayadood sidaa isku waafajinaysaa, mid aakhirka marka dunidu dhamaanto sugaysa, iyo mid ka sheekaynaysa marka  Ninku” qofku “markuu dhinto waxa dhacaya, in arinku halkaa ku dhamaanayo.

Waxaanu intaa raaciyey:- “ low kaana minal muqarabiina farrowxu warayxaanu, minalasxaabul yamiini, fasalaamu laka asxaabul yamiin, wa’inkaana minal mukadibiina daaliina fanasulun min xamiimi”

Meeday, labadaa Aayadood miyey is khilaafsan yihiin, ma taqaaniin tafsiirkooda, ma garanaysaan, ju’hallaad tihiin, ma’ogodin, been baad iibsanaysaan ganbada cad ee aad carabta ku dhawrtaysanaysaana anaga nagu khaldi maysaan, dadkani dad muslima weeyaan, Illaahaybay yaqaaniin, nabigiisiibay yaqaaniin, meesha iyo waxay u socdaan iyo waxay doonayaan bay garanayaan, na dhakri maysaan, caalamka islaamka ayaanu ka mid nahay, waxaanu u ognahay ayaanu ugu dulqaadanayaa islaamka daraadii, cadaawad risiq gooyn, risiqii illaahay noo qoray ayey naga xaasidayaan,  xoolahayagii iibsan waayeen, intaas ayaanu diyaar ugu nahay inaanu ugu dulqaadanaynaa xadhiga noo xidhan ayaanu ugu dulqaadanaynaa, “  watama sakuu bil xabli laahi jamiican” intaas ayaanu ugu dulqaadanayanaa.

Markaa hanagu kalifina in aanu idinka tashano, ma idiin naqaano, ma idiin ogin, ma idiiin ictiraafsanin, inaad Diintayada ka tihiin masuul, inaad Diintayada taqaaniin, waxaanu idiin naqaanaa Murtisiqa, irtisaaqaysa,

Waxaan leeyahay Sheekh caliyow adaa dadkaa u madaxa’baa la yidhi, Casuumadbaan kuu fidinayaa anniga iyo wasiirka diinta martiqaad kuu fidinayna ee noo kaalay, wixii aad doonayso soo kaxayso raggaaga cidaad cilmi bidayso iyo kaad caqli bidaysaba soo kaxayso, labadayada oo qudha ayaa kuu imanayna, aynu Niqaasno Diintan, oo waxay tahay iyo waxa Illaahay ina siiyey iyo waxa Nabigeenii Muxamed (CSW) inoo keenay, haddaad dhab idinka tahay Diinbaanu wadnaa, intaas baan ku dhaafayaa arrintaasi.

Waxa uu u guda-galayaa qodobkiisii labaad waxaanu yidhi:- Waxaynu nidhi, waxaynu dalkeena ku dhisaynaa nidaamka la yihdaahdo, Dumuquraadiyaddi, kaasoo caalamku isku raacsan yahay, inuu yahay Nidaamka qudha ee dadka qaataa xoriyad taama iyo ismaamul taama uu ku noolaan karo, wuxuu haddaba u baahan yahay Nidaamkaasi, in la barto sida loogu dhaqmo, oo aan xoriyadda uu balan qaadayaa si xun loogu dhaqmin loo isticmaalin, kuwa xukuummadda hayaana aanay awooda loo dhiibay ku talax-tagin, oo xadka  Dastoorka iyo sharcigu u xaddeeyeeen aanay dhaafin, siday  Digtaatooriyaddii Siyaad Barre u dhaaftay.

Taas sida qudha ee lagu gaadhi karaa waxay tahay, in la hello shacbi feejigan oo xaqiisana yaqaana, xurmadda xeerkiisana yaqaana, xeerku ma’aha xeer waxna ma xukumi karo faa’idana ma yeelan karo, haddii aan dadka xeerkaa dhigtay aanay xurmeyn.

Shacbiga sidaa fahmay ee xeerkaa qaata ee xurmeeya ayaa garsoore xaqa iyo baadilka kala qeexa noqon kara, qof wal oo muwaadin Somaliland ihiba waxa uu xaq leeyahay, xorriyatal-qawl iyo inuu rayigiisa baqo la’aan iyo xeebasho la’aan uu ku soo bandhigo oo uu ku sheego.

Cid aan shacbiga ahayn oo xaq u leh, xukuummad ha noqoto, ama xisbi ha noqotee, ama qof ha noqotee, cid xaq u leh oo ku xukumi karta, qofna rayigiisa inuu wanaagsan yahay qofna rayigiisu xun yahay ma jiri karto, shacbiga ayaa xaq u leh, dadkiina halkan iga dhageysanaya ama hadhow raadiyaha iga dhageysanaya ayaa xaq u leh, ayaa ah in ay rayi walba dhageystaan, oo sidii hargaha loo kala fanashi jiray u kala fanashtaan, qofka uu u arko inuu dan u yahay, oo dalkiisa lagu waddi karo ay ayiddaan, oo ay codkooda iyo  taladooda siiyaan, masuuliyad yar maaha taasi, waa masuuliyad weyn-weyn.

 Idinka weeye waxa kala xukumayaa, idinka weeye waxa inoo doorayaa meesha aynu mareyno iyo halkaynu u kacayno iyo dariiqa aynu raacayno, idinkaa inoo kala dooraya, markaa waa in la hello shacbiga Dumuquraadiyaddi ma socon karto, mana meel-mari karto, hadduu aanu jirin shacbigaas maskax-diisa maalayaa, ee kala xukumaya wixii xun iyo wixii san, wixii meel-mar ah iyo wixii meelmar ahayn, haddii shacbigaa la waayana Dumuquraaddiyadii ma jirayso, haddii Dumuquraaddiyadii la waayana, waxay noqonaysaa markaas, rayiga in inyari wadato, oo kii Af-weyne oo kale ah la innagu qasbo, oo markaynu diidnana xasuuqaas shalay dhacay barritana dhaco ka fiirsada.

Sidee-buu rayi cilmiyeysan oo la soo miisaamay, oo la soo saxartiray loo soo gaadhsiinayaa, oo looga dalbanayaa inay ayidaan ama ay aqbalaan, masuuliyaddaas waxa iska leh Axsaabta siyaasiga ah ee aynu leenahay maanta ha la dhiso.

Asxaabtaasaa madaxdoodu iyo gudiyadoodu iyagoo ka soo ka soo fikiray   Porgramadooda, oo aaraaradooda iyagoo soo buusha-bixiyey, hor-dhigaya shacbiga Somaliland.

kaasoo ay porograamada ay mooddaan in dantooda lagu gaadhayo ay doorran doonaan, oo ay aqbali doonnaan, taageeradoodana ay siin doonnaan, sidaasaa xornimadii shacbigu haystay ku meel’mari lahayd, oo ay  ku joogi lahayd si aanay fowdo ugu noqon tororogtii  makhaayadaha, ee ay noqoto mid ku jihaysan Programo dhisan iyo aarraa cilmiyeysan.

Waxa uu u soo daadagay qodobkiisii saddexaad waxaanu yidhi:- Dowlad-nimadda iyo nidaamka aynu ku dhisayno somaliland ee aannaan cidna ku xumaynayn, ee aynu Danteena iyo Diinteena iyo Duunyadeena u dhisanayno, ayaa waxa aad mooddaa inuu ku yahay, dadkii reer soomaaliya la odhan jiray, bir adag oo ay liqi kari waayeen, waxa aad mooddaa halkay dantooda ay ka  maamulan lahaayeeen, dadkoodana ku heshaysiin lahaayeen, dalkoodana ku dajin lahaayeen, inay iska dhaafeen, waxa qudha ee ay ku mashquulsan yihiin, ka maanta jooga ee Madax-weynha sheeganaya iyo kuwii ka horreeyeyba sidii Somaliland loo dabri lahaa dadkeedana la iskaga horkeeni lahaa, caalamkana six un loo tussi lahaa.

Wuxuu C/qaasim xamar ka dhisay Dowlad dalkii uu af-weyne xukumi jiray oo dhan oo ay ku jirto Soomaaliland uu u yahay Madax iyo Dowlad, manaasibtii ugu waaweynayd dowladdan wuxuu ku taxay, Dad reer Somaliland ah, oo beello miissaan iyo magac leh ka soo jeedda asagga oo ay la’ahayd, in manaasibta  ragaasi  qabtaan ay reer Somaliland kala fidnayn doonto, oo kala kaxayn doonto, kuwii kaa horeeyey, oo sidaasoo kale iyana yeellay, wax fidmo ah oo Somaliland ay ku kala rideen ma jirto, kuwa maantuna, wax fidmo ah oo ay inna galiyeen iyo wax daana ah oo ay innoo geysteen, maanso-booli ay dibada ka toocsanayaan oo qudha mooyaane, oo aanay wax ay innagu yeelayaan iyo wax ay ina yeeli karaan aanay jirrin.

Assaga ayaa Jaalle C/qaasim wax is yeelay, oo maanta sida uu uga qaawan yahay taageerro iyo ta’yiid ugama qaawanaadeen, hadduu fikraddiisa ku koobo daaweynta iyo dajinta dalkiisa, oo uu lixda mansab ee kaga khasaaroobay raga reer Somaliland ah, uu siin lahaa, beelaha maanta ka soo horjeeda ee Raxan-weyn,  Maruursade leh, ee Abgaal leh, ee Mareexaan leh, ee Ogaadeen leh.

Maanta kumuu jireen cidhiidhiga uu ku joogo xamar iyo hudheelada issaga iyo raggiisu ku dhuumaalaysanayaan, waxaan usoo jeedinayaa Jaalle C/qaasim innuu xusuusto maah-maahdii Soomaaliyeed ee odhanaysay, “Awr kaaga ayaannu kuu rarrin nimaan kulla furri doonin” magaca aad hayso si kastaba ha ku yimaaddee, ee aad qaadatay, masuuliyad cullus ayaa la socota, waxaan kugula talinayaa in aanad noqonin, “Habartii xaabad qaadi karri weyday ee tidhi qoryo kale iigu kordhiya”.

Inta aad Dalka aad wax ka qaban karto, ee awooddaada iyo arrinkaagu gaadhi karro wax ka qabbo, hadday kaa dhabtahay soomaaliyaan u danaynayaa, oo aad tanteeda waddo,  annaga Somaliland baa’nalla yidhaahdaa, haddaad xubnaha Dowladdaada oo dhan ku taxdo rag u dhashay Soomaaliland, wax faa’iido ah oo ay kaaga keenayaan Somaliland ma jirto, wax daanno ah oo ay Somaliland gaadhsiinayaana ma jirto, inta sidii ragii kaa horreeyey waagu kuugu dul-baryin, sida iyagaba uu ugu dul-baryey, inta aad Dad tashaday illaahayna la qabtay,  oo arrintoodii dhameystay, inta aad xin iyo xaasid la daba’liicaysay, u jeedso waxa ay danta Soomaaliya tahay,  oo ka fikir waxaad u qaban karto Dalkaaga aad u madaxda tahay, annaga nooma tihid madaxee.

Annagu haddaanu nahay reer soomaaliland waanu ku wareersanahay, fahmina kari weynay, waxa ninkii madax ka noqda Soomaaliyaba, wuxuu  Somaliland  ugu jahwareerayo  waanu fahmi laanahay, waxaynu ahayn laba dal oo is raacay, israaciina idinka reer soomaaliya ayaa baabiiyey, ayaa xasuuq iyo xisdi iyo cadaalad darro iyo dhac iyo boob ku baabiiyey, waxaanu idin daba sidnaa ma jirto iyo wixii na gaadhay waxaanu idinka sheeganaynaa ma jirto, waxa idinka na’kiin daba wada haddaanay ahayn bixiso, oo aan Illaah ka wadin meesha dhexdeena miidamada ka dhex-dhacda “geesi malafsi bartay iyo doqon millantay” haddaanu Illaah ka wadin, waxaan idin leeyahay, ka waantooba oo waxaydaan heli Karin,  oo in mar-danbe xamar naga xukuntaan, ha ku wareerina, oo haku riyoonina.

Waxa uu guda-galay qodobkiisii Afaraad, waxaanu yidhi:- In dhaweyd waxa naga fajiciyey, siday Qaramadda middoobay u dhaqmayaan iyo colaada aanaanu ka kas’banin oo aad moodo in Somaliland lagula kacayo,  siddee’tamaadkii markii faqash Dadkan ay gumaadaysay ee ay xasuuqaysay ee ay dhaca iyo dhibaatda u dhameynaysay madaxda qaramada midoobay ee dhowrida xuquuqda binu aadmiga ka masuulka ah.

Maalin qudha eray hiil ah ama ka hortag sharci darradaa la inagula kacayey, qaramadda bidoobay lagama maqal, aduunka intiisa kale sidaas oo kale ayuu u daawanayey, oo nimankii waxaa inagu falayey ee madaxda ka ahaa, oo lagula saaxiib ahaa, oo lagu jeclaa, oo lagu watay,xitaa markii 1985-kii  nin madax-weyne ku xigeena, oo markaa  wasiiru difaac ahaa, uu washiton uu ku joogay booqasho rasmiya, uu shir jaraa’id ka qirtay, oo waliba aad mood inuu ku faanayey, inuu isagu bixiyey uu ka qirtay amarkii Hargeysa lagu dumiyey ee dadkeedii lagaga  caydhiyey,  Jaraa’id ha ahaato ama dadkii ama dowladdii uu martida ha ahaayeene, wax-ku yidhi balaayaad qiratoo wax xunbaad sheegtay may jirin, sacab ayaa  loo tumay, carrab oo dhamina lacag bay la daba joogtay Maxamed Siyaad Barre,  lacag  uu kayd uu ku sameysto, oo uu hub ku siisto, oo uu inagu laalayo oo uu inagu gubo, oo uu inagu gumaado.

Hadda intaasoo dhan soo dhaaf, wax tagay weeye, wax aynu kaga ciil qabnaa ma jirto, markaynu is nidaaminay ee aynu dowlad dhisanay, ee aynu soo saarnay xabaalihii jamaaciga ahaa ee dadkii la xasuuqay lagu aasay, iyagoo kumanaan iyo kumanaan gaadhaya, madaxdii qaramada midoobay wey diideen inay sida caalamka kaleba  ka yeelaan, oo la baadho oo laga sameeyo war-bixin iyo shay baadh in lagu ogaado dadkaasi waxay ku dhinteen.

Sharciga uu qaramada midoobay ku dhisan yahay, kuma jirto inay dowlad ictiraafaan, kumana jirto mid ictiraaf doonaysa inay  hor-istaagaan , macnuhu waxa weeye mana-ictiraafi karaan dowlad uma diidi karaan dowlada ictiraaf doonaysa,   nasiib darro, taa weeye tay maanta ay Somaliland ay kula kacayaan, ayaga oo leh waxaanu difaacaynaa wadan  soomaaliya la yidhaahdo, oo aanu  midnimmadiisa iyo siyaadadiisaba  badbadinaynaa, ma’oga madaxda Qarammada Midoobay magaca soomaliya la yidhaahaa meesha uu ka yimid, dalka soomaaliya waxa weeye, magacii la odhan jiray mustacmaradii uu Talyaanigu haysan jiray, markii danbana noqotay dal uu qaramada midoobay gacanta ku hayo, taasaa soomaaliya la odhan jiray, anaguna taas waanu u  ogolnahay wada jirkeeda iyo siyaadadeedaba,  waxa  la iska indho-tirayaa waxa weeye, dadkii uu Maxamed Siyaad Barre xukumi jiray waxa uu magaciisu ahaa Soomaali Republic, waxaanay jamhuuriyaddaasi ka abuurantay, israac ay israaceen laba Dal oo la kala odhan jiray Somaliland  ta kalana la odhan jiray Soomaaliya oo isu-tagoodii la baxay ahaa, Jamhuuriyadda Soomaaliyeed “ soomaali republic”.

Cadaalad-darro badan oo gaadhay dadkii somaliland daraadeed  ayaa keentay, inay  israacii ka noqdaan oo xoriyadii ay Ingiriis ka qaateen 1960-kii,  la soo noqdaan oo xadkii ay isticmaalka ka dhaxleen,  ee charteka AOU- du ka dhigay, mid aan la badali Karin, ay dib ugu noqdaan  oo Dowlad’nimadoodii, dib ugu dhistaan,  gartaas waa ogolnahay sharciyan  inaanu ka garrano, laakiin in la is’diidsiiyo oo laga dhigo wax aan jirin, magac aannan  waligayo yeelan in guudka lanaga saaro ma’ogolin, mana yeelayno, geeri ayaanu ka dooranaynaa,.

Arintaas  dooda nooga socota carrab  iyo qaramada midoobay,  wallow aanay noo caada ahayn inaanu ku dhaqano waxa loo yaqaano “Microphone diplomacy “ haddana shacbigu wuu ka warqabi doonaa wuuna la socon doonaa meesha ay ku soo gunaanadato.

Ka dibna, waxa uu ku soo af-meeray ujeedada khudbadiisaas, dardaaran, waano, dhiirigalin iyo in hadafka hiigsiga himilada lagu gaadhi karo, tacab iyo tallo-wadaag, waxaanu yidhi:- Ugu danbeyn, waxaan jecelahay in muwaadin waliba ka fikiro, waxa ujeeddadeenu tahay iyo bar-tilmaameedka geeddigeenu ku socdo, maanta 10- sanno oo aynu madax-bannaanayn, 10- sanno oo aynu madax-bannaanayn ayaa loo dabaal degayaa, 10-kaa sanno wax aynu ku faani karno ayaa inoo qabsoomay, Africa oo dhan kaga tilmaaman yahay, Deganaansho, Nabad kuwada noolaan, iyo haynteenuba hayaraatee sinaan aynu ka simanahay in Gaajada iyo Guul-darrada Africa badan keeda haysaa aynu ka badbaadno, 10-ka sanno ee socda maxaynu rabnaa inaynu gaadhno, oo aynu u dabaal-degno, anigu ma’idinla joogi doonno, maalinta ay 10-sanno ka hadhay ee ay Somaaliland 20-jirsan doonto.

Waxayse hawadaydu I’tusaysaa, in haddaynu ragamadeeda yeellano ay Hargeysadani maalintaas loo dabaaldegayo 20-sanno in aanay noqon doonin ta maanta aynu joogno ee ay noqon doonto mid Daarihii dhaadheeraa ee Imaaraadku ka dhisan yahay, xassaasad beena maaha ee waa wax suura gali kara hadaynu raganimaddeena yeelano, dadaalkeeda iyo tacabka ay u baahan tahayna la nimaadno, waligeena haddaynu nahay reer Somaliland dadka wallaalaheena ee Africa inagula nool waynu iska bidiy jirnay, iska  bididaasi may ahayn mid aynu Aadamaha wax dheer nahay.

Nabi Aadam ayaa wada dhalay 9-bilood ayaa lagu wada dhashay, magtooduna waa wada boqol oo waynu wada simanahay, waxa la is dheer yahay, waxa uu Alle (SW) uu quraankiisa inoogu sheegay, waxa weeye Caqliga Xirfad Ilbaxnimo iyo Tallo-wadaag, haddaynu Tacab iyo Tallo isku keeno, Caqligii iyo Xirfadii iyo Aqoontii waanu haynaa, waynu leenahay, waxa inaga maqani waxa weeye Tacab iyo Dadaalkii aynu inta ay bartilmaameed gudoonsano looguntado, bartilmaameedkaas la gudoonsaday sidii loo gaadhi lahaa.

waxa ay illa tahay Dadka halkan maanta illa jooga inay xasuusan yihiin, inaan dhowr jeer aan halkan ka sheegay, maaliyada kooban ee maanta haynaa ay tahay Shini u baahan in aynu beerano, oo beertaasi maalin walba sii fido, oo barwaaqo iyo badhaadhaha ay rabno aynu gaadhno, haddiise  shinidii la beeri kahaa haddii maalin walba la qadhiidho, kii qadhiidhayna wax qadhiidhkaas wax uu u tarayaana ma jirto, beertii soo bixi lahayd ee lagu badbaadi lahaana way lumaysaa, waxaan barri dhaweyd dhisay Guddi la yidhaahdo, dabargoynta Musuq-maasuqa, uma aan dhisin Guddidaas in cid lagu xumeeyo, umana baahnin maanta is xidh-xidh iyo is xumayntoona, shaqada ee laga leeyahay Gudidaas shaqadeedu waxa weeye, in aynu xaaraani-xaaraan tahay lagu baraarujiyo dadka, wixii loo dhiibtay waajibka saaranina ay tahay amaanadaas in loo dayactiro, oo qaranka amaanadaas loo hayo loogu daneeyo, nasiib-darro, tay Soomaalidu odhan jirtay, “Soo baxbaa la leeyahay oo ay sacabkay leefaysaa”, kuwii la xidhay wax-bay xumeeyeen lagu xidhay, kuwii bedalay ayaad moodaa, in ay markiiba halkii  kuwii laga qabtay ay ka bilaabeen.

Waxaanu intaa raaciyey:- Ma suura galayso in ammaanada Qaranku noqoto wax ninkii loo dhiibaa ku daneysto, sidaana ku gaadhi mayno barwaaqadaas iyo badheedhaha aynu rajeynayno, inaynu ku 20-jirsano, waxa isweydiin rabta, sidee lagu heli karaa Amaano, tacab iyo Dadaal dhaba oo dhamaan Miyi iyo Magaalo loowada guntan yahay, Dadkaa ay ka dhaadhici laadahay masuuliyada Qaranku in aanay ahayn wax lagu xoogsado, waxay ka lid-qabaan waxa weeye mushtamaciina Dadkiinan maanta halkan jooga ee Burco jooga ee Boorama jooga.

Waxa weeye, Mushtamac ay la nool yihiin ay ku dhex nool yihiin oo sidaa ay qabaan la qaba, haddii ay wallaalayaal bulshadeenu u aragto Tuugada Ceeb tahay, oo weynu kawada war-qabnaaye, ka ku dhaqmaaya lagu ceebeeyo, waa la ceebsan lahaa, wax inoo kala qarsoomi ma jiraan, wixii mujtamaceenu diidan tahay waa laga xishoon oo waa laga cabsoon lahaa, maanta kii tuuga ahaa waa fariid, kii Amaanada Ikhlaaska ku shaqeynayey waa Nacas wax ma’tare, wax ma’taransade ah, cid aynu Maxkamad saarnana wax ay taraysaa majirto, cid la xidhaa ama Dad la xidhaana haddaanu kii ka danbeeyey, ku xeebanin wax ay taraysaa majirayso.

Laba-Maayar oo hargeysa ka madax ahaan jiray oo maanta ku eedaysan Xoolo-Qaran oo maqan, waxay ahaayeen laba nin oo aan annigu doortay munaasibta aan u dhiibay, xurmo iyo xishoodna iga mudnaa, kumaan farxin xadhigooda.

Isagoo hadalkiisii sii wata waxa uu yidhi:- wallaalayaal, waxaan rajeynayaan in cadaalad kala kulmi doonaan xukunka, waxayse tahay runtu dhaqankaas aynu xamar ka soo qaadanay ee inaga reer Somaliland haddaynu nahay inoo ahayn xeer aynu ku dhaqano, illaa aynu wax ka qabano oo bulshadeena ka daweyno Guulaha aynu u baahanahay ma’gaadhayno.

Markaa reer Somaliland, waxaan u soo jeedinayaa, oo aan kula talinayaa in Xaaraanta Xaaraantimeeyaan oo Tuuggada Tuuggo ka dhigaan, Ammaano darrida iska waaniyaan, Illaahay ha inoo dhib-yareeyo halka aynu doonnayno inaynu gaadhno hawl yari iyo tacab.

Ujeeddooyinkeenu Riyo aynu ku Riyoonno ku imman maayaan, haddii ay suuro gasho oo 10-kan sanno ee soo socda aynu gaadhno meesha aynu rabno Dalkan iyo Dadkan ay gaadhaan, waxay noqon doonnaan Dadka u dabaal-degayaa maalintaas, Dad-dadaalay oo muruqooda iyo Maskaxdooda maalay oo  dhidid iyo hawl-karnimo ku soo hooyey, Daarahan dhaadheer ee aynu leenahay hargeysay ka dhismi doonaan iyo wadooyinka balaadhan iyo nimcadda aynu Illaahay ka baryeyno inuu inoo hirgaliyo oo inoo hawl yareeyo, dadkaasi ma noqon doonaan qaar sida maanta aynu nahay Dad 10: 00AM “saacadood” subaxnimo soo toosa, 12:00PM duhurnimana qaad u fadhiista, oo  labaddaa saacadood oo qudha shaqadoodu iyo dadaalkoodu iyo tacabkoodii uu ku kooban yahay.

Cabaade Nin la odhan jiray,oo Gabayaa ahaa ayaa wakhtigii dagaalkii isagoo dadka tirtirsiyaya wuxuu odhan jiray soomaali uunbaa taqaan seexo oo dhereg, wali tii’uunbaynu ku jirnaa, waxa ammaano darada iyo tuuggada iyo dhaca hantida qaranka waxa keena, waxa weeye, damaca aynu kuwada nool nahay, ee qof waliba uu rabo inuu maalintii walba makhaayada ka sheekeeyo iyo muqaylka,

Haddana uu helo laba mijood oo qaada laba Baakidh oo sigaara iyo Laba quraaradood oo Cocalla ah iyo casho, qaddo iyo quraac, iyadoo loo abtirin ayaa qof walba oo inaga mid ahiba uu rabaa inuu ku noolaado heerkaas, iyadoo illo sharciya ama tacab keeno lagu keeno aduunkaas laga fikiraynin laguna hawlanayn.

Wuxuu ina yidhi ;- Alle (SW) Qoomna waxa uu ku eedanyahay kama faa’ido iyagoo iyagu dhaqankood baddelo mooyaane, hadday balaayo iyo dhibaato ku jiraan Alle (SW) kama feydo dhibaatadaas ilaa wixii ay ku kasbadeen dhibaatada ay iyagu  iska daayaan, Hadday nimco ku jireena lagana qaado nimcadaasi illaa ay iyagu wixii nimcadaasi ku heleen ay iyagu iska qaadaan mooyaane.

Annigu sidaan idiin sheegay, Dabaal-dega labaatanaad idinkalama qeyb galayo, laakiin waxaan ku rajo weynahay inaan waddada loo marayo wax ka fallo, hawsha lagu gaadhayana wax ka habeeyo, waxa ay la jirtaa Qarankan Somaliland oo ragamadiisiina leh aqoonteediina leh, dadaalkaana leh iyo xirfad ay ku gaadhaana Alle (SW) wuu siiyey, waxaan idinku ducaynayaa oo aan Alle (SW) idiinka baryayaa, inuu ina gaadhsiiyo, shinidaynu beeran lahayn inaynaan qadhiidhanin, oo qadhiidhka ka dayno, in libta aynu jecel nahay tacabkeedii iyo tamarteedii la nimaadno, waxaan leeyahay taasi ha’saamaato oo ha’la hello.

Qoraa: Maxamed Faarax Qoti

mfqoti@gmail.com

Garbo Diiri Nin Daguugan Ma’weydo (Q/2-aad)

Qoraaga wanaagsan waa ka fahma waxa ay xiiseynayaan akhristayaashiisu, riyooyinkooda, cabsidooda iyo xoggaha qarsoon ee ay ku farxayaan, waxaanu dhiirigaliyaa wanaaga.

Hab-qoraaleedka wanaagsan waxa uu leeyahay qaab-dhismeed la raaco oo ah, sida gogol-dhig, duluc iyo gun-dhig, ayuu hadalka kiisa toolmoon ee la jeediyaana u leeyahay milgo, qurux, qiimeyn, qaab-dhismeed u qaabaysan,  aaraar, ubuc iyo af-meer.

Sababtoo ah, hadalku waa farshaxan u baahan in la saxartiro oo laga  fiirsado heerka awoodda erayada fariimaha uu xanbaarsan yahay in ay ku sar iyo jaan go;an yihiin, ujeedada aad doonayso inaad u  gudbiso dhageystayaasha, sidaa awgeedbaa, Soomaalidu ugu maahmaahdaa “Hadal aan fiirsi loo odhan iyo caano aan fiiqsi loo dhamin labaduba feedhahay wax yeelaan”,

Isla markaana, waxa haboon in la kala fahmo, hadallada af-waajiga ah, kuwa af-gobaadsiga ah, kuwa mutuxan, kuwa maldahan, hadallada hubantida ah ee ku salaysan xaqiiqada dhabta ah, hadallada habowga ah ee loo tiraabo sida loo faro ee ka tagan murtida iyo maangalnimada, sida Wasiir Ku Xigeenkii Wasaaradda Horumarinta Caafimaadka ee yidhi”, “Saddexdii qofba qofbaa waalan Dadka reer Somaliland iyo Madaxweynihii yidhi”, “Doqonimada iyo Dulqaadku waa walaalo”.

Hadallada xanbaarasan kalgacayl laga dheehan karayo fikir caqli galka ah oo ujeedadoodu wanaagsan tahay, kuwa wax tarka leh, kuwa caafimaadka qaba ee kobciya xidhiidhka iskaashiga wadanoolaansha bulshada, kuwa dahsoon, kuwa maangalka ah, kuwa xannafta leh ee abuura ficillada kakan, kuwa deel-qaafka ah, kuwa cunfiga leh ee hagaasiya abuurka fahamka nollosha, kuwa guud-mar ka’ah, kuwa garrowga leh iyo kuwa gunuuska ah,

Inkastoo, noollaha uu isku af-gartaan urta, haddana ma’laha awood dhawaaq oo ka badan dhawr xaraf, sida, marka geellu uu reemayo ama uu ololaayo ama uu dunuunucaayo, Adhiguna uu taahayo, Lo’duna ay dinnaahinayso, Farduhuna dannanayaan ama xaraabinayo, Dacawaduna ay xareedinayso, Waraabuhuna uu wishiirrirayo iyo haddii Libaaxu uu qawdhamayo ama uu gurxamayo.

Laakiinse, dadkuna waxa ay leeyihiin doob codka sifaysa oo leh onkod dhawaaq u gaar ah, oo u baahan hawo uu raaco, isla markaana, haysta taxane shaqallo iyo shibbaneyaal isku-xidha weedho leh ereyo cuddoon oo ay ku dhidban yihiin tiraab ku socota hannaan iyo habdhac toolmoon, sarbeeb humaag maldahan oo midhaha ku duugani ay xanbaarsan yihiin muuqaallo dhab ah oo la isku af-garto ama la isku fahmo, ayuu hadalka kiisa wacan ee la jeedinayaana u leeyahay qaab-dhismeed ka kooban, aaraar, ubuc iyo af-meer.

Araartuna waa gogol-dhiga hadalada dhaliya himilada guusha la hiigsanaayo midho-dhalkeeda, waxaana muhiim ah in la  soo bandhigto araar ujeedadeedu ku salaysan tahay mawduuca laga hadlaayo, oo ay ku ladhan yihiin weedho xiiso badan oo soo jiidanayaa dareenka dhageystayaasha, su’aalo lagaga jawaabo aarraa, weedho la xidhiidha odhaahyada dhaliya murannada,  hal-ku dhegyo, sheekooyin kaftan ah, ka dibna, isla markaad hantido dheggaha dheggeystayaasha, ayaa loo gudo-gallaa dulucda hadalka.

Dhibic ka mid ah dulucda hadalku waxa ay noqon kartaa baaq ama war qeexaya muuqaal wanaagsan oo macnihiisu aanu shaki ku jirin,  qodobo muhiim ah oo wax tar leh, kuwo wax ku ool ah,  kuwo la xidhiidha dhacdooyin dhab ah oo la taaban karo, sheekooyin dhacay oo aad u xiiso badan, kaftan ku saabsan aroos, xusuusasho gudoon wacan, hadallo qodobaysan oo macquul ah oo loo qorsheeyey nidaam wanaagsan,  xikmad, tusaalooyin,  baadhitaano iyo xogo la soo ururiyey, ka dibna, loo diyaar garoowbo inaad maqasho murannada fikradahaagii ama hadallo habow ah oo aan haysan meelnaba iyo kuwo aan ku jirin ujeedada hadalkaagii, gabo-gabaduna waa qodobo kooban oo ka hadla gunaanadka ujeedadaada iyo dardaaran.

Ka dib, marka uu dhamaado kulankaasi, waxa la sameeyaa qiimeyn guud oo ku saabsan qaabkii uu u qabsoomay kulankaas iyo wakhtigii loo qoondeeyey, in si fiican loo xushay ujeedadii laga hadlaayey ama in ay ku timid caqabad, iyo inay qaateen fariintii iyagoo xiiseynaya dhageystayaashu.

Gabo-gabadii dhibic ka mid ah qormadeenan waxaan u dhaafayaa in ay sidaas ku qiimeeyaan akhristayaashu, khudbaddii ugu dheerayd ee uu jeediyo Alla ha u naxariistee Madaxweynihii labaad ee Jamhuuriyadda Somaliland, Maxamed. X. I. Ciggaal, muddo haatan laga joogo siddeed iyo toban sannadood, khudbaddaas oo socotay laba saacadood iyo toban daqiiqadood.

Gogol-dhiga ujeedada nuxurka khudbadaas oo u qaabeysneyd afar-qodob, waxaanu yidhi:- Aftida Distoorka loo qaadayo ee aynu sugayno in ay dhowr iyo tobanka cisho ee innagu soo aadan inay ka dhacdo dalka Jamhuuriyadda Somaliland oo dhan

Nidaamka Dimuquraadiga ah ee aynu qaadanay waxa uu yahay iyo sida uu u hir’gali karayo, Somaliland iyo Soomaaliya dalkii la isku odhan jiray mar, maanta maaha ee mar walaaladeen ahaa waxaynu isku hayno iyo marinka garteena iyo ka hortaga gardarada ay maalin walba c/qaasim iyo ragiisu goor iyo galab ay inagu hayaan, Caalamku siduu u daawan  jiray, waxay  faqash dadkan iyo dalkiisa ku sameynaysay ee aanay dowlad  qudha ama nin qudha oo madax ah ama qaramada midoobay ee xaquuqda Bini’aadmiga ka masuulka ahi, aanay mar’qudha caddaalad-daradii la’ inagula kacaayey, xasuuqii, dhacii iyo boobkii la’inagu hayey, aanay mar’qudha daadafeynin ama canbaaraynin ama aanay eray qudha oo kulida ka odhan, ka daranee xabaalihii jamaaciga ahaa ee ay  kumanaan iyo kumanaan Qof, Odayaal iyo hawl yari lagu dilay ku Aasnaayeen, Qaramada Midoobay iyo Bulshada Caalamku ee kaleba ay ina diideen, inay arkaan oo ay ogaadaan oo ay wax ka qabtaan waxa meeshaa ka dhacay.

Ka dibna, waxa uu araartiisii ku bilaabay oo uu yidhi: Wallaalayaal, arrimahaa aan idin kala hadlay ee aan sheega intaanan ugalin, inaan wax idinka idhaahdo, arin aan filayo inaad maanta aan tabay’saan, arinkaas oo ah maanta oo kale halkan waxa soo mari jiray, Ciidamo hubkoodii sita oo aad ka daawan jirteen, sacab badana u tumi jirteen, Ciidamadaasi soo maridoodu caado uma aha Caalamka intiisa badan, waxa bilaabay oo ku dhaqma oo qudha Dalalkii Shuuciga ahaan jiray iyo inta Digtaatooriyada, sidii Madax-weyne Af-weyn oo kale ah, Sababta loogu dhaqmi jirayna waxay ahayd laba.

-Ta hore Argagxiso iyo Baqa galin lagu sameeyo shacbiga loo madaxda yahay ee aan raali ka ahayn Dadka Madaxda.

-Ta labaadna waxay ahayd in Caalamka dibada ee cunfiga lagula nool yahay oo ku dhoola tusto Hubka la haysto iyo xooga la leeyahay,

Maanta inagu hadaynu nahay Qarankan Soomaaliland inagu is Argagixin mayno, Is Argagixis iyo baqe isku xukumimayno, waxaynu isku xukumaynaa, kala raali ahaan iyo isu-maqnaan iyo isku adeeg   iyo walaalnimo iyo wanaag inaga dhaxeeya ayeynu isku xukumaynaa, markaa uma baahnin inaynu shacabigeena xoog soo dhex-marino suuqa soo marino oo aynu u tilmaano waxa haysan kara haday dowladooda ka hor-yimaadaan, waxa aynu ku dhisanahay oo ay Dowladan Dimuquraadiga ee Soomaaliland ahi ku dhisan tahay, inay iyadu shacabkeeda ka baqato,oo wuxuu doonayo yeesho, oo wuxuu ku raali noqonayo ku kacdo, oo ay ahaato tii ay iyagu Garab iyo Gaashaan u ahaan lahaayeen, maaha tii ay Argagxiso iyo Baqe iyo car’ila hadal lagu wadi lahaa, markaa arin kale ayaa  jirta iyana oo aan u baahneyn iyana inaynu suuqa soo marino Ciidamadeena, waxay tahay  Taasi Ciidamdeenu waxay xoog iyo Muruq iyo Macdan iyo Maacuun hayaan, Maalinta la is horroro ee la isugu yimaado Gollaha Qaran ee la is dhafoor’taabto.

Waxa uu xusuustay gudoon wacan, waxaanu yidhi:- Walaalayaal, Sacabkaa waxaan ka jecelahay in la idhageysto oo la fahmo waxaan leeyahay, ma’nihin Dadkii Af-weyne Durbaanada u tumi jiray ma’hayno habkiisii, waxaynu haynaa hab la isku-Af-garto la is Fahmo la is Wacdiyo, kaasaa maanta qiimo leh, Nin madax ah oo sacab loo tumaa qiimo uu leeyahay majirto.

Isla markaana, waxa uu dib ugu laabtay hadalkiisuu, waxaanu yidhi:- Sababta aynaan u soo marinaynin maanta iyo wixii ka danbeeyaba ciidamadeena, waxay tahay maalinta loo baahdo ciidamadeenu ku dagaalamaan dhulkeena, oo ay cadow ka diffaacaan, maalintaasay goobta sharafka ee la isku horrorayo, ay keeni doonnaan waxay xoog hayaan,  in suuqa laga sawirto, oo laga tirsado kow iyo laba la yidhaahdo marabno, ma suura galayso, ninkii ina damacsani ha ku soo talo galo, wax aanu og’eyn xooggeena iyo xadhigeena iyo xamaasadeena asagoo maalintaas oo qudha uu inaga horyimaado ku nixi-doonna oo ka fajaci doonna,  oo ka warreeri doona,  oo ay ka lib’heli doonnaan.

Ka dibna, waxa uu u soo degay dulucda hadalkiisii, waxaanu soo qaatay Aftida qaranka loo qaadayo, waxaanu yidhi:- Waxaan u dhaafayaa taas arintii aftida, ma’aannan fahmin, dadka diidan Aftida  waxa ay uga jeedaan diidmadaasi, maan fahmin, maaha Aftidu arin annaga iyo dowladda maanta dhisani ay soo saartay, ama soo bilowday, waxay ku sinayd 1991-kii shirkii Burco lagu qabtay ee lagu go’aamiyey inay Somaliland la soo noqoto madax-bannaanideedii.

Dal iyo Qarantoona ma jiri karo asagoon Dastoor lahayn, Dastoorna ma dhaqan gali-karro illaa shacbiga uu dastoor u yahay ay ansixiiyaan oo uu dastoor uu ka dhigto, guudka la idin kama saari karro wax-aydaan ogolleyn, wax idinku dastoor ka dhigataan oo qudha ayaa Dastoor idiin noqon kara.

Waxa uu ka jawaabay oo uu tusaale u soo qaatay war lidi ku ah sameynta Dastoorka qaranka oo uu maqlay, waxaanu yidhi:- Waxaan ka maqlay, warrar Burco inagaga imanaya inay niman waddaado –sheeganayaa innay yidhaahdeen Quraankaa noo Dastoor ah, oo Dastoor kale looma’baahna, waxaan idiin soo jeedinayaa oo aan idin tusayaa.

Caalamka Somaliland oo qudhi Muslim ma’aha, dowladdo badan oo waliba guuna oo muddo soo jiray oo muslim ah ayaa jira,  kuligood  mid waliba Dastoor ay ku dhisan tahay qaranimaddoodu ayey leedahay, inta baddan sida Dastooradaasi qeexayaan, ayuu keenuna qeexayaa, inay Diinta shacbiga Dastoorkan sameystay ay tahay Islaam, sharciga aan shareecadda Islaamka waafaqsaneyn ama sunihii Nabigeena (CSW) aan ku taxnaynina ka hirgalin Dalkaa Muslimka ahaa ee Dastoorka sameysanaya, sidaas ayaa dastoorkeenuna ku dhisan yahay Diinta xaniifka ah iyo sharreecada Muxamadiga ah (CSW), taas uma arko ay wadaaddadu ku hadlayaan inay tahay arrin Diin ku dhisan, waxayse tahay siyaasad loogu gabanayo Diinta ayadoo ay gaf ku tahay sharreecada iyo Qur’aanka iyo Diintii uu Alle (SW) innoo soo dejiyey, waxaan leeyahay Nimankaas Diinta sheeganayaa Juhallo weeye, wax ay Diinta ka yaqaaniin ma jirto.

Wuxuu Alle (SW) inoo sheegay in Diinta, maalin maalmaha ka mid ah wakhti la gaadhi doono, oo Diin oo’dhan faydi doonto, oo bani’aadmigu iyada u soo noqon doonto, maaha waxa lagu gaadhayaa taas,  ee ay diintani diinta caalamka u noqon doontaa, ma’aha gantaalada Binu’laadin uu caalamka ka qarxinaayo iyo Beenta ay Burco iyo Berbera iyo Boorama iyo Hargeysa ragga ganbo cad qaatay, xaaraan kaga soo gurtaan carabta oo ay yidhaahdaan agoon iyo Dad baahan baanu u geynaynaa, oo dabadeedna bakhaaro dhigtaan oo ku baayac mushtareeyaan, maaha kuwaas, kuwa Diintan cirka geyn doonna ee caalamka ku fidin doona, ma’aha kuwaasi, Quraankan Illaahay inoo soo dejiyey, oo ah kalimadii wixii jiray iyo wixii jiri doonna, wixii jira maanta, intaba kii yaqiinay uu soo qoray, Quraanka markaynu caalamka fahamsiino, ee aynu tusno, inuu yahay runtii kalimadii Illaahay u soo dejiyey inay caalamkan iyo banni’aadamkiisa iyo Adoomahiisa gaadhsiino, maalinta aynu taas caddeyno ee caalamka aynu tusno, ayaa Buugg wall oo kaleba baybal iyo tamuud iyo mid walloo kaleba, kan la isugu imanayaa, waxaan leeyahay raggaas ma taqaaniin Quraanka aad ka been sheegaysaan, ii fasilla ma’garranaysaan, waxa ay tahay Aayadda Quraanka ah ee ah.

“Laa’uqsimu bimuwaaqici najuum, wa’inahu laqasamu low taclamuuna cadiiymun, afabihaadal xadiisu antu mud’hinuun, watajcaluuna risqakum anakum tuka dibuun, falowlaa idaa  balaqatul xulquum, wantum xiina idin danduruun, wanaxnu aqrabu ilayhi minkum wa’laakin laa tubsiruun, fa’amaa in kaana minal muqarabiin, farrowxu warrayxaanu wa janatul naciim, wa amaa inkaana min asxaabil yamiin fasalaamun’laka min asxaabil yamiin, wa amaa inkaana  minal mukadibiina daaliina fanusulun min xamiimin watasliyatul jaxiim, inahaada la’huwa xaqul yaqiin fasabix bismi rabikala cadiiym”.

Bal u soo noqo suurada kale ee ku jirta suuratul SUMUL,…… La soco………

Qoraa: Maxamed Faarax Qoti

mfqoti@gmail.com

Garbo Diiri Nin Daguugan Ma’weydo

Waxaan jeclaaday in hawraar ay gocatay laabtaydu ku hogol tusaaleeyo  qoraalku  in uu yahay tixraac lagu keydiyo hadallada ay kuwada xidhiidhaan aadamuhu, laakiinse, way adag tahay in aad ogaato jihada saxda ah ee aad ka bilaabayso  qoraalka, inkastoo ay jiraan afar hab oo loo isticmaalo qoraalka oo mid waliba leeyahay ujeeddooyin u gaar ah oo diirada saaraya jihooyin kala gadisan, sida, mid inoo sheega war, wargalin iyo warbixino oo qeexaya qof, goob, walax ama aarraa hab farshaxannimo leh loogu muujiyo sawir muuqaaleed soo jiidanaya dareenka maanka  akhristayaasha.

Faallo-qoraalleed wax laga barto oo lagu gorfeeya dhacdooyinka, fikradaha, baadhitaanada, sheekooyinka dhaliya doodaha iyo murannada u baahda in lagu kala saaro hogol-tusaaleyn muujinaysa sawir fikradeed kooban, hab-qoraaleedkan ujeeddadiisa ugu weyni waa mid wax sharaxaya, qoraalka wax ka dhaadhicinta ee loo isticmaalo wax dhigista iyo fikiradaha la wadaago, waxaanu inoo sheegaa dhacdooyin, sooyaal taariikheed, gabayo, heeso, sheekooyin leh bar billow, bar-dhexaad iyo bar-dhamaad, qoraalkaas waxa uu yeelan karaa gorfeyn iyo qeexitaano, haddana,  qoraalkan aasaaskiisu waa mid inoo sheegaya sheekooyin.

Waxa kale oo qoraalku u baahan yahay qorsheyn, fikir, curin, qorrid, tifatirrid, dib u eegis ku sameysid dhamaan ujeeddada, tusmada iyo qaabdhismeedka,  kamana tagana adigoo  doonaya inaad u sameysid soor aad  ugu tallo-gallayso marti,  waxaad u baahan tahay ka hor inta aanad karin soortaas qorshihii aad u qaban lahayd, waa in aad isweydiisaa, waa kuwama dadka u imanaya qado-sharaftan? maxay jecel yihiin in ay cunnaan? cuntada ay rabaan ma hillib digaag oo aad u kululbaa, ma kaluun la cajiimaybaa, mise waa caananis lagu kariyey baasto cad , mise waa canbe laf  la miiray oo lagu kariyey bariis suugo leh, si dhadhanka macaanku ugu dhegdheggo ilkahooda.

Isla markaana, kaftanka iyo haasaawaha ka horeeya cuntada in loo diyaariyo qaxwe iyo bun ay cabaan,  markaana la go’aansado dalabkii weelka cuntadaas in ay diyaar ahaadaan wakhtigaas, sidaas buu qoraalkuna ugu baahan yahay in aad isweydiiso, kumaad u qoraysaa qoraalkan? waa in aad ogtahay dadka fariinta  gaadhayo da’dooda, diintooda, dhalashadooda, aqoontooda, jinsigooda, aaminaadooda, rumeysashadooda iyo qiyamkooda.

Marka aynu ka nimaadno hab-qoraaleedka, waxa jira qorayaal leh, xirfaddo, cod, laxan, hab iyo hannaan u gaar ah oo ay ku gudbiyaan hawraarta xiisaha badan ee ka soo maaxata maankooda iyo maskaxahooda, kuwaasoo, fikirkooda ku cabira sawir muuqaaleed xanbaarsan xogo kala duwan, sida, qorayaasha ku takhakhusay curinta sheekooyinka  gaagaaban iyo sheekooyinka dhaaheer ee male’awaalka ah, Qorayaasha qora hawraarta, qormooyinka, buuggaagta iyo sheekooyin loo eekaysiiyey sarbeebo maldahan oo ku saleysan xaqiiqooyin jira, Qorayaasha qora dhacdooyinka dhabta ah, Qorayaasha aqoonta sare leh (academic writers) iyo kuwa xirfadda sare leh (Technical writers), ee  awoodda u leh in ay hellaan xoggo dhab ah oo ay  baahiyaan, iyagoo sameynaya hubin iyo baadhitaano badan, qorayaasha qormooyinka ku baahiya wargeysyada wararka todobaadkii, wariyayaasha qora wararka lagu daabaco wargeysyada, waxay ka taxadiraan in ay baahiyaan tibaaxaha, kuwa qoraalada kooban ku baahiya magaasiinada daawooyinka, raashinka, ganacsiga iyo farsamooyinka  iyo kuwa ku qora qoraalada gaagaaban  baraha kulanka akhriska ee  xuubka caarada.

Faallo qoraaleedka waxa lagu qiimeeyaa dareen faham oo ina siiya go’aan aynu ku kala saarno hab qoraaleedyada ay soo gudbiyaan qorayaashu, tusaale, ahaan tuducdan carab-jalaqsiga ah haddaynu saa qaadano ee odhanaysa “Shimbirbaa subag sumal oo kulul oo kadan oo kadin hoostii yaala la sii kudhubaa kudhabaa tidhi,”  markiiba fahamka dareenkeenu waxa uu ina  siinayaa in subaga laga lulo caanaha laga maalo dhadiga xoolaha lo’da iyo adhiga oo kaliya, laakiinse, waa in aynu fahamnaa in subag laga saaro badhida sumalka.

Marka qoraalku ka kooban yahay gabayo, heeso ama sheekooyin, isla markiiba, waxa maskaxdeena ku soo duxa in qoraaga ujeeddadiisu  tahay in uu madadaaliyo akhristayaasha, laakiinse, haddii uu gudbinaayo xoggo iyo xaqiiqooyin dhab ah, haddana, waxa maskaxdeena mar-labaad u sawirmaaya in qoraaga ujeeddadiisu in ay tahay mid xog siinaysa  akhristayaashiisa, haddiise, qoraaku aanu intaasi ka koobneyn, waxa muhiim ah in aad isweydiiso qoraalkan ma’yahay mid akhrisayaasha ku kalifaaya in ay qaadaan talaabo qaldan, ama abuuraya muran iyo dhawaaaq cabasho leh, haddii aanu sidaas kuula muuqan, waa inaad dib u baadhaa ujeeddada qoraalkaas, waxaana haboon in aad qiimeyso taariikh nolloleedka qorayaasha, wax-barashadooda, shaqadooda, xirfaddooda iyo waayo-aragnimadooda, taasoo, saameyn taban ama togan ku yeelata hab-qoraaleedka qorayaasha.

Sidoo kale’na,  codka qorayaashu waxa uu inoo muujiyaa in aynu fahamno ujeeddada qorayaasha, laxankooda,  aragtidooda iyo fikirka ay rumeysan yihiin,  sida,  cuqdad, gurac, jahwareer, naxariis, xamaasad, xanaaq, naxli, niyad wanaagsan, aflagaado, duco, dulqaad, qallafsan iyo farxad, qoraaga wanaagsan waa ka  fahma waxa ay xiiseynayaan akhristayaashiisu, riyooyinkooda, cabsidooda iyo xoggaha qarsoon ee ay ku farxayaan, waxaanu dhiirigaliyaa wanaaga.

Qoraa: Maxamed Faarax Qoti

mfqoti@gmail.com

Waa Dhacdo Dhab Ah Oo Ka Dhacday Cusbitaalka Hargeysa

“Akhriste, Fadlan Cidna Ha U Sheegin”

Markii uu geeriyooday (AHUN) ururiyihii xogta caafimaadka gobolka toghdeer ee Wasaaradda Horumarinta Caafimaadka Jamhuuriyadda Somaliland, bilowgii Sannadkii 2010-kii._

Marxuunka aroornimadii markii loo qaadayey xabaasha, waxa guriga meydku yaalay yimid laba nin oo ka tirsanaa shaqaalaha ka hawl-gala Qolka Meydka ee Cusbitaalka Guud ee Hargeysa, waxaanay kadinka hore ee guriga kula kulmeen Iskuduwadihii Caafimaadka Gobolka Togdheer, oo hadda ah Iskuduwadihii Caafimaadka Gobolka Togdheer, kaasoo ka soo qeyb galay aaska marxuunkaas (ALHU), isla markaana waxay u sheegeen in marxuunkan dhintay ay ku leeyihiin deyn gaadhayasa 300,000. Sh/SL, deyntaas oo ahayd bay yidhaahdeen, meydhi laba jeer ah oo ay meydheen marxuunka markii uu yaalay qolka meydka.

Iskuduwahaas oo wajigiisa ay ka muuqato argagax iyo amakaag, ayaa ii yimid anigoo jooga gudaha gurigaas, waxaanu farta iigu tilmaamay labadii nin oo taagnaa goob naga durugsaneyd, waxaanu igu yidhi, Maxamedow, labadaa nin  ma garaneysaa, waxaan ugu jawaabay, haa, waa shaqaalaha ka hawl-gala Cusbitaalka Guud.

Waxaanu ii sheegay in ay weydiiyeen lacag gaadhaysa 300,000 oo kun Sh/Sl, in ay ku leeyihiin marxuunkan dhintay, lacagtaa oo ah meydhitaankii meydka markii uu yaalay qolka meydka, waxaanan ugu jawaabay,  Cidna ha u sheegin ee bixi haddii aad hayso lacagtaas, sidaas baanu ku bixiyey deyntii ay u sheeganaayeen marxuunkaa ka tirsanaa Wasaaradda Horumarinta Caafimaadka.

Waxaan nasiib u yeeshay in aan la kulmo mid ka mid ah wadayaasha baabuurta gurmadka degdega ah, waxaan weydiiyey labadaa nin ee meydhiga ahaa halka ay ku sugan yihiin wakhtigan xaadirka ah, waxaanu ii sheegay, in mid ka mid ah, aanu garaneyn meel uu ku sugan yahay, laakiinse, kii kale in uu noqday tabliiq, ka dib markii maalin maalmaha ka mid ah oo aanu soo dhignay qolka meyka nin ku geeriyooday qeybta badbaadada degdega ah, isagoo gudanaaya hawl-maalmeedkiisii meydhitaanka meydka, ayuu meydkii ku dhagey gacantii meydhiga, anagoo aan kaba fogaanba ayaanu aragnay meydhigii oo orod iyo qaylo kaga soo baxay albaabkii qolka meydka, oo ninkii meydka ahaa ee aanu qolka meydka keenayna uu daba ordaayo, naxdintiibaanu kala yaacnay anagiina, maalintaas ayaa ugu danbeysay meydhigaas oo waa (Tabliiqi).

Muddo ka dib, maalin maalmaha ka mid ah oo ay ammintu ahayd aroor hore oo qoraxdu liiqa ka soo wada baxday, jawiga cirkuna uu ku shaqlanaa daruuro riman, ayaan la kulmay wade ka mid ah wadayaasha baabuurta gurmadka degdega ah oo lugaynaya jidka isku xidha wadada 150-ka iyo isgoyska xero-awr, waxaanu ii sheegay in uu raadinayo guri uu hor-dhigay gaadhigii gurmadka degdega ahaa oo uu saarnaa qof meyd ah oo uu ka soo qaaday Cusbitaalka Guud ee Hargeysa.

Markii aan keenay guriga ayaan is idhi inta loo hagaajinaayo qol la dhigo meydka ka soo quraaco hudheeladan u dhow isgoyska xero-awr, imikana waxaan garan laayahay goobtii uu ku yaalay gurigii aan keenay meydka, ayuu igu yidhi wadihii baabuurkaas.

Waxaan tabaniyey in xogo badani ku duugan yihiin wadahaas baabuurka,  waxaan jeclaysatay in aan mar labaad la kulmo, markii aan la kulmay wadahaas, waxaan weydiiye in uu hellay gurigii uu raadinaayey,  waxaanu ii sheegay in uu mar danbe hellay goobtii uu ku yaalay gurigaas.

Waxaan mar labaad weydiiyey, wadahaas oo magaciisa la yidhaahdo, Daahir, goormay kuugu darneyd intii aad ahayd wade-baabuurta gurmadka degdega ah, gaar ahaan qaaditaanka meydka?

Daahir waxa uu iigu jawaabay, maalin maalmaha ah ayaa la igu wargaliyey in aan ka soo qaado nin shaqaale ah oo ku dhacay Baanka dhexe isagoo ku jira hawl-maalmeedkiisii shaqo, markii aan keenay qeybta gargaarka degdega ah ee Cusbitaalka Hargeysa.

Ka dibna, Dhakhtarkii ku qornaa qaybtaas waxa uu xaqiijiyey in uu ninkani meyd yahay, isla markii ay ku qanceen ehelkoodii, ayaa mar labaad la igu wargaliyey in aan meydkan u qaado gurigiisa, markii aan geeyey gurigii ayaa ay eheladoodii igu yidhaahdeen aad hadhow meydka xabaalaha u qaadide nagu soo noqo  4-ta galabnimo.

Markii aan galabnimadii ku soo noqday gurigii meydku yaalay oo dad badani hortiisa ku buuqsan yihiin ee gaadhigii aan waday dib u soo galiyey, ayaa Nin masuul ah oo markii hore ee aan soo qaadayey meydka la socday uu ii yimid, waxaanu laabta ii saaray 300,000 Sh/SL, waxaanu igu yidhi,  Cidna ha u sheegin, Ninkii wuu soo baraarugaye. (Xabaal-mariwaa)

Qoraa/ Maxamed Faarax Qoti

Cunto-Kariyihii Ka Fakaday Xabsiga Mandheera

Cunto-Kariyihii Ka Fakaday Xabsiga Mandheera

Mudane, Douglas Basil Hall markii uu la wareegay maamulka xukunka talada dalka British Protectorate of Somaliland, taariikhdu markay ahayd 11 July 1959 illaa iyo 26 June 1960.

Wakhtigaas oo ay socotay dabaylihii xornimo doonka ay ku raadinayeen dalalkii ay guumeysanayeen wadamadii reer Yurub, wakhtigaas waxa jray cunto-kariye ka fakaday xabsiga mandheera, oo ahaa nin aamin ah, lagana dheehan karayey karti, hufnaan, firfircooni iyo deganaansho badan, kaasoo markii danbena shaqo ka hellay  xafiiska cunto karinta Qasriga madaxtooyada Jamhuuriyadda Somaliland ee Maxmiyada u ahayd Boqortooyadii Ingiriiska.

Maalin maalmaha ka mid ah, isagoo gudanaaya hawl-maalmeedkiisii shaqo, waxa looga yeedhay xafiiskii ugu sareeyey ee uu fadhiyey Mudane. Douglas,  markii uu soo galay xafiiskaas waxa uu arkay cunto-kariyihii, mudane, Douglas oo taagan oo wajigiisa ay ka muuqato waji adag oo haddana dabacsanaa, waxaanu ku yidhi Douglas:- fadlan soo fadhiiso, isla markaana, waxa uu weydiiyey, waa maxay sababta keentay dhawaanahan in ay cuntadu wakhtigeedii ka daahdo iyo waxa sababay in dhadhanka cuntada is bedesho labadii todobaad ee ugu danbeeyey?.

Cunto kariyihii waxa uu ugu jawaabay,”- Meertada Nolosha Aadamuhu waxay soo martaa afar-nollolood oo lababa ay isku eeg yihiin hab-nololeedkoodu, waana  Nolosha uurka iyo Nolosha iilka (Barsakha), halka labada nololood ee kalena ay yihiin, Nolosha ifka iyo Nolosha ugu danbeysa ee Janada iyo Cadaabta , laakiinse, waxaan kale oo aan soo arkay laba nololood oo kale oo u eeg mid ka mid ah labadaa nololood ee ugu danbeeya, Labadaa nololood oo ah Cusbitaalada lagu daweeyo dadka caadeysta danbiyada (Xabsiyada) iyo Cusbitaalada kale ee lagu dabiibo dadka jiran ee Bukaan jiifka ah, labadaa nololood ee aan soo arkay xusuusashadoodu waxay igu reebeen raad igu keenay  xannuunka loo yaqaano Maqanaha-jooga.

Waxaan cunto kariye u ahaa xabsi ay ku jireen kumanaan kun oo maxaabiis ah, waxaan arkay kuwo caafimaad qabay markii xabsiga la keenay oo uu ku dhacay xannuunka afka-qalaad loogu yeedho, Post traumatic stress disorders (PTSD), kuwo maskaxda ka jiran, kuwo kale oo qaba cudurada la kala qaado iyo kuwo badan oo caafimaad qaba oo kuwada jira makhsin kaliyaata, marka ay hadlaana waxa lagu tilmaamaa in ay yihiin wax loogu yeedho Jidh-diid, waxaana lagu abaal mariyaa ciqaab lagu ogolaysiinaayo qofkii qabay cudurkaas ee garab jiifay, waxaana ku dhaca xannuunada shakiga ee afka-qalaad loogu yeedho, “ Pathophobia, Mysophobi, ” .

Isagoo hadalkiisii wata waxa uu yidhi cunto-kariyihii,”  Marka aanu u qaybinayno cuntada maxaabiistaasi iyo marka ay xaajo qabatadaba waxay u gali jireen kayuu-dheer.

Mudane, Douglas, waxa uu yidhi:- kayuuyaa?

Waxa uu ugu jawaabay Cunto-kariyihii, iskaba daaba taasoo, markay ay afka galiyaan cuntadadaas way  tufi jireen, sababtoo ah waxa ka buuxay cuntadaas saxar iyo ciid.

Mudane, Douglas  ayaa mar-labaad yidhi:- Ciiddaa?

Waxa uu ugu jawaabay Cunto-kariyihii, iska daaba taasoo, marka mid ka mid ah maxaabiistaas ku timaado xaalad caafimaad daro ee loo geeyo dhakhtarka ku qoran goobtaas,  waxa uu yidhaahdaa ma kanbaa xannuunsanaya, ka dibna, laag ayuu ku dhuftaa, bukaankii oo dhagaha nabaya ayaa toos u gala makhsinkii laga soo saaray.

Mudane, Douglas Basil Hall  ayaa haddana yidhi:- Laaggaa ?

Waxa uu ugu jawaabay cunto kariyihii, iska daaba taasoo, marka mid ka mid ah maxaabiistaas ku timaado geeridu ee ay u soo galaan askartu, isla markiiba katiinad ayey ku xidhaan qofkii dhintay ee maydka ahaa.

Mudane, Douglas Basil Hall  ayaa haddana yidhi:- Katiinaddaa? waa in aan sameeyaa hayada kormeerka iyo  Illaalinta Xuquuqda Maxaabiista, iyo Hayada Kormeerka iyo Illaalinta Xquuqda Dadka Jiran, isla maalintii uu qorsheystay in uu la qadeeyo maxaabiista ku jirta xabsiyada, illeyn waa riyo-beenoo markaas uun baan soo baraarugay. 

Qoraa: Maxamed Faarax Qoti

mfqoti@gmail.com

Hargeysa/ Somaliland

Warbaa Jira Aan La Baahin, Waxbaa Jira Aan La Sheegin

Mudo haatan laga joogo 28-Sannadood iyo waxoogaa war baa jiray aan la baahin, waxbaa jiray aan la sheegin, heeso ayaa jiray ay ka xishoon jireen baahintooda wariyayaasha ka hawl-gala barnaamijyada  Dalabaadka Heesaha warbaahinta Maqalka-Baahiyaha ee Radio Hargeysa, sababo jiray awgood.

Markii uu talada dalka la wareegay Madaxweynihii labaad ee Jamhuuriyadda Somaliland Mudane, M.X.I. Eggal lagama baahin jirin warbaahinta Maqalka-Baahiyaha ee Radio Hargeysa, heestan tidhaahda, Waadigan’se liitee, leexadu ku sidatee hadba laan cugsanayee.

Markii uu ku guuleysatay hoggaaminta talada dalka Mudane, Daahir Rayaale Kaahin waxa jiray laba heesood oo aan laga baahin jirin warbaahinta Maqalka-Baahiyaha ee Radio Hargeysa, heesta tidhaahda, Daahir, aramadaadiidii waxay uurka jiifataba afka aan ka dhowraba ka adkeysan waayee, iyo heesta tidhaahda Xilkaanu kuu dhiibanee, Naf iyo dhimashaba lahaa.

Ka dib, markii uu ku guuleysatay hoggaaminta talada dalka Mudane, Axmed Maxamed Maxamuud (Siilaanyo) waxa jiray sadex- heesood oo aan laga baahin jirin warbaahinta Maqalka-Baahiyaha ee Radio Hargeysa, heesta tidhaahda, Sumal yahow Darbani, naylaha duduuc, oo dacawadii dabada hunbulneyd yey kaa daldalan, heesta labaad ee tidhaahda, Nin agoon ku xaday qalin qaaxo kama fogaadee… iyo Heesta saddexaad ee tidhaahda, Siyaasadii dibadiyo, Dalkiyo tii tiil gudaha..

Isla wakhtigan uu ku guuleysatay hoggaaminta talada dalka Mudane, Muuse Biixi Cabdi waxa jiray afar heesood oo aan laga baahin warbaahinta Maqalka-Baahiyaha ee Radio Hargeysa, heesta tidhaahda, korneyladii dhaartayow, dharaar yaable baad baxdeen, dhulkiinaad u hiiliseeneey dhurta, walaalayaal dhurtoo midhkaa dhacay ha guranina iyo heesta labaad ee tidhaahda.

Aduunbaan wax dhaadinee
Anba dhibaha jilaal
Xilliyadaan is dhalan rogey
Dhibta kaa illaashee
Dhaxanta iyo abaaraha
Kaa dhowrey adigoo
Dhito subag lo\'aadiyo
Ku cabsiiye dheydoo
Yey dhicin intaan lahaa
Dhugan waayey teydoo
Dheel-dheeli awgaa
Igu dhaafey maalmuhu

Igu dheeridaa

Ma dhul gaaxdey baad tahay
Mana soo dhawaatidee
Ma midaad u dhalataa.

Sidoo lay dhiijaan wali
Kugu dul dherersanahayoo
Aduun baan ku dhawraa
Dhanna kaama aadee

Dhillow yahan sidiisii
Intaan kugu dhaloollaa
Dhexda kugu duubnaa
Haddaan dhagaxa tuujo

Ammaa aan dhulkaba qodo
Dhirtaa ii magooshaa
Dheef noqon lahaydoo
Dhexda maan ka liiceen
Igu dheeridaa

Igu dheeridaa
Ma dhul gaaxdey ba tahey
Mana soo dhawaatidee
Ma midaad u dhalataa,

Dhabaduu u seexdaan
Dhibanaha iska qaadoo
Dhulka kaa jiraan ahay
Dhaxan tiyo dugaago

Anoo dheel arooryaad
Dharabtiisa igu taal
Dhab markaa u toostaad
Dheeraad igu fashaayoo

Dhaxal kayga uma helo
Sidaan kuugu dhiibtoo
Hadda dhimashadayda
Dhagartaada weeyoo

Igu dheeridaa
Ma dhul gaaxdey ba tahey
Mana soo dhawaatidee
Ma midaad u dhalataa.

Marka aynu ka nimaadno labadaa heesood ee aynaan halkan ku xusin iyo labadan Xisbi ee kala ah, Xisbiga tallada dalka haya ee Nabada, Midnimada iyo Horumarka (KULMIYE) oo afka-qalaad loogu yeedho Peace, Unity and Development Party (PUD) Xisbigan oo aaminsan afkaarta iyo mabaadii’da ku salaysan dimuqraadiyadda aan ka hor imanayn shareecada islaamka, kaasoo la aassaasay bishii May Sannadkii 2002-dii iyo Xisbiga CADAALADA IYO DARYEELKA ee (UCID) oo afka qalaadna loogu yeedho Justice and Welfare party (JWP) xisbigan siyaasiga ah oo aaminsanaa afkaarta iyo mabaadii’da ku salaysan dimuqraadiyadda ee aan ka hor imanayn shareecada islaamka, kaasoo la aassaassay 18-kii bishii Siddeedaad ee Sannadkii 2001-dii.

Waxa kale oo ku lamaanaa Xisbi siyaasadeedka WADDANI ee aaminsan afkaarta iyo mabaadii’da ku salaysan dimuqraadiyadda aan ka hor imanayn shareecada islaamka, Xisbigaas oo la aassaassay taariikhud markay ahayd 6-dii bishii 10-aad Sannadkii 2011-kii.

Mudadaasi waxa jiray heeso ay ka xishoon jireen baahintooda wariyayaasha ka hawl-gala barnaamijyada dalabaadka heesaha warbaahinta Maqalka-Baahiyaha ee Radio Hargeysa, heesta tidhaahda,

Waa loo dhashaa wadani
Mise waa la iska dhigi karaa wadani
Waa loo dhashaayee sideebaa
la iskaga dhigi karaa Wadani

Kuwii ku dhaantee
Gobonimada dhowra
Xilka dhabarka saaray
Kuwa dhuuni raaca
Dhadhamo raaca
Haddana is dhuuba
Sideebaa, dhakhso, loogu, kala, gartaa.

Waa loo dhashaa wadani
Mise waa la iska dhigi karaa wadani
Waa loo dhashaayee sideebaa
la iskaga dhigi karaa Wadani

Ruuxii dhulkiisaa u dhaarsanaayee
ee u soo dhibtooda, u soo dhibtooda
Ee dhaqaalihiisaa iyo dhaxal galkiisaa
Waligii dhisaayee dheeliga u diidoo
Dhidiba u adkeeya Iyo kii dhankiisaa
Guryaha dhexdeena ku dhuumanaaya
Waa dhowr wajiilaha
Waa dhunkaal qudhqudhiya
Waa dhiig ku naaxaha
Ay dhimashadiisuu
Noloshiisu dhaantoo
Labadaba Dhulkaa og
Dhirtaa og, Dhagaxaa og
Dhoobadiyo ciidaa og
Dharkeysitaan iyo dhuunigay cunaan

Haddaba dhibic ka mid ah sheekadan waxaan u dhaafayaa dadweynaha inta badan xiiseeya akhriska qormooyinka lagu baahiyo Wargeysyada madaxabanaan iyo Baraha Xuubka Caarada, Waa kuwee  Afartaa heesood ee hadhay?

Qoraa: Maxamed Faarax Qoti

mfqoti@gmail.com

Hargeysa/ Somaliland