Dharab waxa beddelay Maxamed

 Wali waxaynu ku guda jirnaa sheekooyinkeenii haalaasiga ahaa, waxaynu maanta ku soo qaadan doonaa 

Sheekadii ugu cajiibka badneyd, taasoo illaa iyo hadda aan la fahmin ciriqa ka dhexeeya magacyada dadkan hoos ku xusan iyo Madaxweynayaasha had iyo goor hoggaanka u qabta talloda dalka Jamhuuriyadda Somaliland.

Markii loo doortay jagada Madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland, (AHUN) Cabdiraxmaan Axmed Cali waxa ku xidhnaa silsilad geed ku horyaalay madaxtooyada horteeda Nin weyn oo raameystay oo aan hadal badneyn, maalin maalmaha ka mid ah ayàan ku idhi silsiladda ma'kaa gooyaa? waxaannu iigu hal celiyey, Maya, Nin Maxamed la yidhaado oo madaxtooyaddan iman doona ayaa iga jari doonna ee iska tag.

Markii loo doortay Jagada Madaxweynihii Labaad ee Jamhuuriyadda Somaliland (AHUN) Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal, ayaa gacantiisa kaga jaray ailsiladdii uu ku xidhnaa Ninkii raamaha lahaa ee ku xidhnaa geedka ku horyaalay madaxtooyada, ka dibna, Ninkaas waxa beddelay Islaan la odhan jiray Faadumo oo joogi jirtay wadada madaxtooyada illaa cusbitaalka weyn ee caasimadda Hargeysa, Faadumo inta ay mashxarad dhawaaq dheer leh "Illilig,Illilig,,Illilig, kaga siiso, ayey ku soo afmeeri jirtay “ Laydh Qabow, Laydh Qabow, Laydh Qabow, markii uu geeriyooday Madaxweyne Maxamed Xaaji Ibrahim Cigaal, iyana way geeriyootay ka dib markii uu dul maray gaadhi Bas ahi.

Markii uu ku guulaysatay jagada Madaxweynihii saddexaad ee Jamhuuriyadda Somaliland muddane, Daahir Rayaale Kaahin, Laydh-qabow waxa beddelay Nin weyn oo la odhan jiro Dhido, kaasoo ahaa Nin lagu lamaanaa oo had iyo goor feedha qaawanaan jiray oo sidan jiray murjin dheer, waxaannu ku luuqeyn jiray, “ halheystan, Dhido, Dhido, Dhido, ka dul muuqoo ha daalin" isagoo ula jeeday Madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland, balse aanay dadku fahamsaneyn, Dhido waa eray ka mid ah halheystii uu lahaan jiray, taasoo dadku ay ugu magac dareen oo loogu yeedhi jiray magaca Dhido.

Inkastoo uu jiray xilli aanu halgan aanu wada-galnay Dhido, balse, aanan jeclayn in aan halkan ka tiraabo, haddana markii uu ku guuleystay jagada madaxweynihii Afaraad ee Jamhuuriyadda Somaliland (AHUN) Axmed Maxamed Maxamuud (Siilaanyo) Dhido waxa beddeshay gabadh hooballad ahayd oo la odhan jiray Caasho KANEECO, gabadhaas waxa ay ku luuqeyn jiray hees jaceyl ah oo ay u tirisay Madaxweynaha, waxaannay odhan jirtay “ Allahayow calaf,calaf,calaf iigu dhig jaceylkayga”.

Markii uu ku guuleystay Jagada Madaxweyne mudane Muuse Biixi Cabdi, waxa Caasha Kaneeco beddalay Dharab, inkastoo uu aad u jeclaa Madaxweynaha, haddana waxa uu ahaa Nin hadalkiisa aan la fahmin oo aan hawl-yaren oo jiidh-jiidh badan.

Markii madaxweynihii lixaad uu ku guuleystay jagada madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland Mudanne, Cabdiraxmaan Maxamed Cabdilaahi Cigaal, Dharab waxa beddelay Maxamed oo ah Nin yar oo haddan weyn, Maxamed waxa uu yidhaahdaa, Kheyr, kheyr, kheyrkaa xigi-doonaa, inkastoo Maxamed maalin maalmaha ka mid ah uu igu yidhi eray lama filaan ah, "Halkan waad ku soo khaldantay oo may ahayn I aad ku dhalato ee iskaga tag, dadkanni dadkaagii maahaa, dalkanna dalkaagii maaha, waxaan ugu hal celiyey, intaas soo qor.

Anniguna waxaan leeyahay Dadkeygow, Dhulba waxa leh kii hee dhimashada ku aaminna.

Author Mohamed Farah Qoti

Duuliyayaashii hore iyo Duuliyaha Maanta

Ma'ihi qof dhaleecaynaya xirfadda duuliyayaasha wada gaadiidka hawada sare aada, laakiinse, haddana waxa jira ujeeddooyin kuu sameynaya ujeeddooyin kale oo macno badan leh, waxaan ka hadlayaa xilliyo aan nafteyda u baqay oo aan moodayey in aan cirka ka soo dhacayo, laakiinse, kama hadlayo xilliga uu fulaygu ka shakiyo diyaaradda uu saaran yahay, tiiyoo aanay jirin cilad farsamo oo ku timid diyaaradda.

Waxa xusuus gaar ah igu beertay xilligii iigu horeysay ee aan ku socdaalo mid ka mid ah gaadiidka rakaabka ee hawada sare haada oo ku socotay caasimadda London, markii aan imid gegada diyaaraduhu ka haadaan ee Red sea inteanational airport, waxa nalagu war-geliyey in dib u dhac ku yimid diyaaraddii aanu raaci lahayn, sababo jiray awgeed oo ahayd cilad farsamo oo ku timid taangiga diyaaradda shiidaalka oo liigayey.

Saacaddo kooban ka dib, duuliyaha oo aan ogeyn xadiga shiidaalka ku jira diyaaradda ayuu go'aansaday in uu duuliyo diyaaraddii aan ku qornaa, aniguna waxaan u qaatay in duuliyuhu garanayo waxa uu sameyn doono, haddii ay wax ku yimaadaan dhinaca farsamada, kamanaanan shakiyin oo waan aaminsanaa duuliyahaas, balse, daqiiqad kasta waxa niyaddayda ku soo dhacayey, iyadoo shidaalkii ka dhamaaday diyaaradda oo aanu cirka ka soo dhacayno.

Marka aynu ka nimaadno werwerkaas, haddana intii aanu ku jirnay duulimaadka, waxa ay ahayd cimiladu mid aad u daran, waxaanna dhacayey duufaanno aad u waaweynaa, markii aanu ku soo dhawaanay gegida diyaaraddaha ee (London City Airport) caasimadda London ee dalka Ingriiska, waxa lagu war-galiyey duuliyaha in aanay soo cago dhigan karayn diyaaraddu, sababo la xidhiidhay dhinaca cimilada awgeed oo ay dul hogonaysay ceeryaan badan gegida diyaaradaha Caasimadda London ee dalka Ingiriiska.

Qof kasta oo ka mid ahaa rakaabkii diyaaraddaas, wuxuu mar walba ku dheygagnaa oo u dhegtaagayey xogaha iyo dhaqdhaqaaqyaddii ka socday qeybta hore ee laga waddo diyaaraddaas, markii aanu saacado kooban hawada duulimaad hoose ku wareegnaba, waxa ku guuleystay, oo si nabad-galyo ah u soo cago-dhigay hagayaashii gegida diyaaradaha (London City Airport) ee Caasimadda London ee Dalka Ingriiska.

Dharaar waliba waayo leh, waxaan ku soo galay furfurnaan iyo farxad gegada diyaaraduhu ka haadaan, ka dib, markii aan ogaaday duuliyuhu inuu yahay bare duuliye, waxaan isku kala bixiyey kursigii aan ku fadhiyey, waxaan markiiba dheggaha gashaday sameecaddii dheggaha oo aan ku dheggaysanaayey cilmiga barashada shimbiraha.

May jirin wax lagu qoslo oo ku saabsanaa Duulimaadkaas oo ahaa socdaalkaygii labaad, waxaanse maqlay dhawaaq qosol leh oo igaga yimid dhankayga danbe, waxaan dareemay in duuliye diyaaraddeed uu saaran yahay kuraasta iga danbeysa ee diyaaradda, haddii aanu qosolkaasi ahayn qosol-gariirka keen naxdinta kadiska ah, sababtoo ah, waxay ahayd goob dadku ay ku sugnaayeen cabsi iyo murugo badan.

Muddo yar ka dib, waxaan maqlay dhawaaq cod naxariis leh oo cod-baahiya qeybta isgaadhsiinta diyaaraddu nagu war-galiyey xilli ay diyaaraddu ku haadaysay duulimaad qiyaastiisu dhameyd shan iyo koton-kun oo dhundhunka hawada sare ah, uu si lama filaan ah duuliyihii (Pilot) diyaaraddii uu u geeriyooday (AHUN), isla markaana, uu la wareegay kaaliyihii duuliyihii labaad (Co-pilot) diyaaradaas, dhamaan dadkii saarnaa diyaaraddaas qaarkood waxa ku dhacay miyir-beel, kuwo anfariirsan iyo kuwo naxdintii la kurbanayey. 

Ka dib, markii waddihii labaad la wareegay duulimaadkii diyaaraddaas, waxa uu markiiba codsi ogolaansho degdeg ah u weydiiyey in uu soo fadhiisin karo iyo in kale, hagayaasha gegida diyaaradaha (O. R. Tambo International Airport) ee caasimada Kempton ee dalka South Africa.

Nasiib darro'se, waxay ahayd degitaankii ugu khatar badnaa, ka dib, markii luguhu ay u soo bixi waayeen diyaaraddu, waxaanna nalagu war-galiyey in ay cilad farsamo ku timid markii ay u soo dhawaatay gegedii diyaaraddaha, waxaanna markii danbe ku guulaystay diyaaradaha qumaatiga u kaca ee dalka South Afrika, kuwaasoo hab xirfadeysan u hagayey samoto-bixinta diyaaraddaas, kuna ku dhiiri-galinayey in uu ku soo fadhiisiiyo taayir la'aan gegeda, ka dib, markii ay soo cago dhigatayna waxa u soo baxay taayiradii laabnaa, duuliyahaas waxa uu ka faa'ideystay dhageysigii tallooyinkii ay siinayeen khabiiraddii hagayey diyaaradda.

Xilli danbe ayaan ogaaday sababta loogu sameyn waayey dib u socoshada gaadiidka hawada sare aada iyo Duuliyayaasha qaarkood in loo layliyo hawl-gallo gaarka ah, kuwo loo tababaro maaweelada ciyaaraha iyo madadaalada, kuwo kalena loo tababaro tababaraayasha duuliyayaasha.

Inkastoo duuliyayaasha gaadiidka ganacsigu ay mas'uul ka yihiin qaadista rakaabka iyo xamuulka, haddana, duuliyayaasha sahanka, duuliyayaasha sawir qaadayaasha, iyo duuliyayaasha dagaalka ciidamada cirku waxay mas'uul ka yihiin xilliga colaadduhu ay jiraan inay ka difaacaan cadowga iyo khataraha hawada kaga iman lahaa dalkooda.

Xilliyada aanay jirin hawl-galaduna waxa la siiyaa tababar iyo aqoon dheeraad ah, sababtoo ah waajibaadka duuliyayaasha ciidamada cirka waa mid aad u kakan oo khatar badanni ku gadaaman tahay, sidaa awgeed ayaa waajib loogaga dhigay in xirfaddooda aqooneed iyo waayo-aragnimaddooda kor loogu qaado.

Marka aynu ka nimaadno arrimahaas oo dhan, aniga oo dareensan kurbo yar ayaan diyaarad u raacay caasimadda Paris ee dalka Faransiiska, socdaalkaas oo ahaa socdaalkaygii saddexaad, taasoo goor caweysnimo ah aanu ka haadnay gegida diyaaraddaha (O. R. Tambo International Airport) caasimada Kempton ee dalka South Africa.

Saacaddo kooban markay hawadda ku jirtay ee ay u gudubtay jooga hawadda sare, waxa walaac nagu abuuray markii duuliyuhu nala-wadaagayay xog ku saabsaneyd in cilad farsamo ku timid mid ka mid ah afartii mishiin ee diyaaradda, sidaa awgeedna, farsamo-yaqaanadii diyaaradu ay ku hawlan yihiin hagaajinta matooradaas, taasoo ku qaadatay helitaanka ciladdii ku timid matooraddaasi muddo 15-daqiiqadood gaadhaysay.

Waxa mar labaad, haddana nalagu war-galiyey war-dhiilo xambaarsanaa, kaasoo ahaa, “Mudanayaal iyo marwooyinba, rakaabka sharafta muddanow, suumanka amaanka adkeysta, wajigana waxaad ku xidhataan qalabka hawo qaadashada, heerkulka cimiladuna waxa uu marayaa 40-Digrii, ka dib, markii ay nala soo deristay dhibaato yar oo aan sidaas u weynayn, 

Waxa hurdo dheer galay wadihii koowaad (Pilot) iyo wadihii labaad (Co-pilot) ee diyaaradaas, markaas lama garan karo muddada ay ka soo noqon doonaan hurdadaas dheer (Deep sleep), markii aanu isku daynay in aanu toosinana, way noo suurto-galiweyday inay toosaan ee iska ashahaata oo tukada.

Waxaannu ashaahaadanaba habeenkaasi ayuu xilli danbe soo baraarugay wadihii diyaaradu (Pilot), kaasoo si nabad galyo ah u soo dajiyey gegida diyaaraddaha ee Charles de Gaulle International Airport ee caasimada Paris ee dalka Fransiiska, dhammaantayo markii aanu ka soo dhaadhacnay diyaaradda, degdeg-baanu u dhaafnay tagaasidii gegada diyaaraddaha taagnayd. 

Inkastoo socdaalkaygii Afaraad ay cimiladu ahayd jawi aad u degan, haddana dadka waxay ku sugnaayeen wer-wer iyo walaac weyn oo ay ka qabeen hab-dhaqanka duuliyaha diyaaradda, kaasoo si lama filaan ah hoos u dejiyey, marna uu kor u kiciyey diyaaraddii aanu saarneyn oo markii hore ku socotay hab-quman oo deganaansho badan laga dareemayey.

Xaaladdu may ahayn wax la suureyn karo, waxaannay arrintaasi sababtay in dad-badan uu u go'ay suumankii kuraasta ee ay dhexda ku xidhnaayeen, kuwo qabay wadne-roorna waxay galeen xaalad miyir-doorsoon ah, kuwo khalkhalay iyo kuwo guux iyo gariirba laga waayey.

Intaas waxa noo sii dheeraa dhawaaqa qaylada naxdinta leh ee ka soo yeedhayey haweenka iyo caruurtii saarneyd diyaaraddaas, balse, markiiba waxaan isweydiiyey in duuliyuhu uu yahay wadayaashii gaadiidka ciidamada cirka oo u haysta diyaaradan uu wadaa inay leedahay baarashuud uu markuu doono ka goosan karo, laakiinse, ma'oga in aanay lahayn baarashuud, waxa kale oo aan niyadda galiyey wax badan oo aanay dadka kale ka filan karin duuliyaha, xiligaas waxa ay ahayd mar aan socdaalkaygii afaraad u raacay mid ka mid ah gaadiidka qaada dadweynaha ee hawada sare haada oo ku jihaysneyd Caasimadda Jurisalaam ee dalka Israaiil...... la soco socdaalkaygan, socdaalkayga kale ee ku xiggi doona hadduu alle yidhaa ....

Author Mohamed Farah Qoti

Sheekh Cusmaan Nuur

Umaan holannin in aan qalinka u qaato ka qorista mid ka mid ah culimaddii ugu waaweyneyd dalka Jamhuuriyadda Somaliland.

Balse, waxaan jeclaystay in aan idinla wadaago qiso kooban oo aan idiinka soo garoocay mid ka mid ah ehelkiisii Sheek Cusmaan Nuur oo ahaa sheekhal beledkii magaalada burco ee Gobolka Togdheer.

Sheekh Cusmaan Nuur wuxuu tamaniyey dhisitaanka Masjid Jaamaca weyn ee Burco, isagoo u diray farsamayaqaan ku xeel-dhismayaasha in uu soo qiimeeyo lacagta ku baxaysa dhismaha Masaajidka oo waagaas cariish ahaa hilaaddii 1919-kii.

Farsamayaqaankaasi wuxuu ku soo qiimeeyey lacag gaadhaysay 4000- rubadood, waxaannu Sheekhu arrintaas ka jeediyey baaq uu kaga hadlayo qiimaha uu ku kacay dhismaha masaajidka iyo in qof waliba uu ka qeyb qaato tabaruca masaajidkan, baaqaas waxa uu gaadhay meel fog, waxaanna markiiba ka soo jawaabay DC-gii xukumayey magaalada Burco.

Waxaannu u soo dhiibay 4000-rubaddood Nin reer Burco ah si loogu  dhiso masaajid Jaamacaas, markii Ninkii uu soo gaadhsiiyey bushaqaddii 4000-ku ee rubaddood, wuxuu sheekhu weydiiyey cidda u soo dhiibtay, waxaannu Ninkii lacagta siday u sheegay DC-ga magaalada Sheekhu wuxuu ku yidhi u celi lacagtiisaas.

Culimadii ka ag-dhaweyd Sheekha ayaa ku yidhi, Sheekh xilligan aynu ku jirno waad ogtahay waana kabo-qalad ee maxaad lacagta intaas leeg aad inoo dhaafisay maad Masaajidka inoogu dhistid.

Waxaannu Sheekh Cusmaan Nuur ugu hal- celiyey culimaddii ka ag'dhaweyd sababta uu ugu celiyey deeq lacagta ah ee DC-gu  ku caawiyey dhismaha masaajidkan in ay ahay  laba arrimood.

Waxaannu yidhi,  Haddii deeqdan Lacagta ah aynu ku dhisi lahayn Masaajidkan, waxa uu qaadan lahaa Magaca masaajidka (DC-gaas oo ahaa sarkaal dhalasho ahaan ka soo jeeday dalka Ingiriiska ee xukumi jiray Gobolka Togdheer xilligii maxmiyaddii Ingiriiska, Somaliland protectorate)

Arrinta labaadna in ay tahay maadaama aynu kala haysano laba diimood, waxay noqon lahayd biriishkii la inoo soo mari lahaa,  Sheeku waxa uu hadalkiisaas raaciyey oo yidhi,  Inta aynaan salaada makhrib aynaan tukan ayuu inoo iman kii saxda ahaa.

(AHUN) Xaaji Ibraahim Cigaal oo ahaa ganacsade weyn oo ka ganacsan jiray Hargaha oo ka yimid magaalada Oodweyne, ayaa tukaankii uu dhigan jiray Agabka uu dhoofiyo ayaa looga sheegay baaqaa Sheekh Cusmaan Nuur ee ahaa qaadhaanka lagu binnaynayo Masjid Jaamaca Burco.

Ibraahim wuxuu ku yidhi Ninkii Tukanka hayey, horta noolkii doonta ee aad ii haysay imisay ahayd, waxaannu ugu jawaabay 4200- oo rubaddood, wuxuu ku yidhi, 200-ee rubaddood ii hay 4000-kuna keen.

Salaaddii makhrib inta aanay gaadhin ayuu kula kulmay Sheekh Cusmaan Nuur Masaajidkii, waxaannu ku yidhi, imisa ayey ahayd lacagtii qaadhaanka ee aad ku yaboohday  in ay dhisayso Masjid Jamaaca.

Waxaannu Sheekhu ku yidhi, waa 4000-kun oo rubaddood, ka dib, waxa uu u dhiibay bushqadii ay lacagtu ku jirtay, Sheekhu markuu tiriyey ee ay noqotay kharashkii galayey Masaajidka.

Waxa uu ku yidhi, Sowdigan wada-qaatay  ducadii aanu ugu tallo-galnay dhamaan bulshada deegaankan ku nool, waxaannu intaas raaciyey, Hadda ku noqo gurigaagii waxa kuu dhalan doona wiil boqol nin ah oo umaddoo dhan anfaca.

Ibraahim isla habeenkaas waxa uu ku laabtay qoyskiisii, waxaanna u calool galay Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal, markii uu dhashay waxa magaca u bixiyey Sheekh Cusmaan Nuur.

Qoraa Maxamed Faarax Qoti

Muwaadinkii soo bandhigay baahidiisa ee xadhiga loogu beddelay Somaliland.

 

Cabdikariim Cali Ayaanle oo aan wax ka qoray xaaladdiisa nololeed ee uu ku sugnaa iyo duruufo adag ee hadheeyey noloshiisa hilaadii 16 bishan April sannadkan 2025-ka, ayaa illo xoggogaal ahi ii sheegeen in ehelkiisii ay xidheen.

Halganka waayaha nolosha turunturo lagama waayo, waana muhiim in aad damqato, una muujiso naxariis, oo aad la dareen noqoto qofka waayuhu uu ku adkaado, haddii ay noqon lahayd murugo, cadho ama niyad jab. 

Isla markaanna aad qoraal ku baahiso mareegaha wararka, adigoo dareenkiisa dajinaya oo u raadinaya sidii uu u heli lahaa taageero dhaqaale iyo daryeel wanaagsan oo uu ku noolaado, ka dibna, wax lagala qabto hawsha uu is leeyahay waad ku nafisaysaa.

Cabdikariin muu ahayn qof maskaxda ka jiran oo qaba xannuunka waalida, waxa uu ahaa qof caafimaad qaba, laakiinse, waayuhu uu hadheeyey, taasina waxay u baahnayd in uu helo dejin iyo daryeel uu ku noolaado, nasiib darro'se, maanta in ay ehelkoodu u arkaan in magacoodii iyo sumcaddoodii uu wax u dhimay, isla markaana ay u taxaabaan xabsiyada sharci darada ee loo yaqaan cilaajka, goobtaas oo lagu xidho qof maskaxda ka caafimaad-qaba iyo qof xannuunsanayaba.

Sababaha keenay in aan baahiyo xaaladda duruufeed ee uu ku sugnaa Cabdikariin ayaa ahayd in wax la taro, lana daryeelo, laakiinse, ujeeddadu may ahayn in ehelkiisu dhibaato labaad oo hor leh in ay u geystaan, taasina waxay sababi doontaa in uu si toos ah uu u waayo xiskiisa.

Waxaan halkan si naxariis leh uga codsanayaa ha'yadda illaaliya xuquuqda baniaadamka ee Qaranka Jamhuuriyadda Somaliland iyo kuwa madaxbanaan, iyo dhamaan Warbaahinta Jamhuuriyadda Somaliland oobhore uga qeyb qaatay soo bandhigista xaaladdiisii nololeed, in dabagal lagu sameeyo, lana raadiyo, xuquuqdiisiina loo soo celiyo Cabdikariin Cali Ayaanle. 

Qoraa Maxamed Faarax Qoti

Qardhaastii weedhsame

 Waxa la yidhi, Nimaad dhashay kuma dhalin, Ninbaa inan uu dhalay cagta laga gujiyey, wuxuu go’aan ku gaadhay in uu uga soo kitaab furo sheekh tuf-lahaa oo marka dadka buka loo geeyo ay ka soo noqon jireen iyagoo caafimaad qaba, markii loo geeyey sheekhii tufka lahaa ayaa u dhigay Qar-dhaas, qardhaastaas ayaa dabiib u noqotay Inantii uu dhalay Odaygaasi..

Markii ay ka soo wareegtay muddo dhowr bilood ah ayuu arkay Qardhaastii oo daaqadda qolkiisa ka soo laalaada, markiiba waxa uu sawirtay sirta ku duugan qardhaastan in uu ogaado, qardhaastiibuu furay waxaannu gudaheedii uu ugu tegay warqad dhamaanteed ay ku xardhan tahay weedh af-soomaali ah oo lagu qoray khad madow, taasoo ahayd, weedhsame, weedhsame, weedhsame, weedhsame.

Odaygii oo aad u yaaban ayaa ku noqday sheelhii tufka lahaa, waxaannu markii ugu horeysay uu ku yidhi, Sheekh Inantii way caafimaaday, ujuuradaana waan kuu siday, oo waataas, balse, waxaad iga jaahil tirtaa, qardhaastii aad Inantayda aad u dhigtay markii ay caafimaaday, maan tuurinne waan furfuray waxaannan gudaheeda ugu tegay warqad ay ku xardhan tahay, weedhsame, weedhsame, bal arrintaas iiga waran.

Sheekhii tufka lahaa inta uu aad u qoslay ayuu ugu hal-celiyey, waar ma'ninka Inan si fiican loo soo barbaariyey oo dheemantii ay xafidatay, is yidhi ka xad, markay ku fahantayna heesta u tiriyey tidhaahda, Inkastoo hilaaciyo, hogol iyo daruur tahay, hablahaad la siman tahoo, hal ma'dheerid qeyrkaa, anna heedhee gabadh yahay, kama hello sidaydaba, halowsiga isqaadqaad heblaayadda taqaanoo, waaba kala huleelnaa, hafar baad ku nooshahay, ku nooshahayeey hoosbaad u soo deggi, deggi, deggi.

Waxaannu intaas raaciyey oo uu yidhi, Waar ma Ninkaas baa ku hakanaya dabiibka Inantaadan cagaha laga gujiyey, Ninkii odayga ahaa ee islahaa cilmi baad ka soo korodhsan doontaa oo aad u yaaban oo isla-qoslaya ayaa ka soo noqday sheekhii tufka lahaa.

Waxa halkan dhibic ka mid ah sheekadan u dhaafayaa akhristayaasha sharafta mudan ee aanu wadaagno akhriska qormooyinka aan ku baahiyo mareegtayda bar kulanka bulshada.

Author. MFQoti

Aduunyadu waayo badannaa

 Anigoo taydiiba la yaaban, ayaan la kulmay hal abuurkii curiyey heesihii ay ka midka ahaayeen Dhulka soco in kugu filan, bulshooy soo bixi cashuurta iyo heestii qaranka ee caanka ahayd, Qaranka dhidibada ragbaa u dhigoo, u shubay dhiigoo nabadda dhaliyee.

Cabdikariin Cali Ayaanle wuxuu ku dhashay magaalada Burco hilaaddii 1986-kii, halkaas oo uu ku soo barbaaray caruurnimadiisii, kuna soo dhameystay dugsigiisii wax barasho, ka dib, waxa uu waxbarasho jaamacadeed u tegay dalka Itoobiya, isagoo soo bartay habka maareynta iyo xisaabaadka.

Cabdikariin waxa uu shaqo ka helay shirkadda Dahabshiil oo uu la soo shaqeynaayey muddo laba sanno ahayd, markii uu ka tegey shaqadaas waxa uu shaqo kale ka helay Komishanka Doorashooyinka Qaranka ee Jamhuuriyadda Somaliland, muddo yar ka dib, waa làga eryey shaqadaas, marka aynu eegno aduunyadda inteeda kale waxa ay dedaal iyo juhdi badan galiyaan oo ay ku tabcaan, oo ay dhisaan, oo ay daryeelaan, oo la maal-galiyaa baniaadamka.

Cabdikariin waa wiil dhalin yaro ah oo aqoon iyo waayo-aragnimo badan leh, oo degen oo qun yar socod ah oo af-gaaban, oo aan waxbaba ku weydiineyn, haddana isaga oo ay ka muuqato ishiisa, waanna Aabo dhalay Afar wiil, oo markii shaqada laga caydhiyey ee waayuhuna uu ku adkaaday ayuu ka burburay qoyskiisii uu muddada dheer uu ku soo tabcaayey.

Cabdikariin maanta cid lama noola waxa uu quutaa maalinkii hal-xilli waa haddii uu hellee, habeenkiina waxa uu u hoydaa gego cidlo ah oo dhaxanta iyo roobkuba uu ku hello, waana geedaha waaweyn ee ku agyaala agagaarka Dooxa Xaraf ee Galbeedka kaga beegan Caasimadda Hargeysa ee Jamhuuriyadda Somaliland.

Author. Mohamed Farah Qoti

Xasan Sheekh oo la xaqiijiyey in uu qabo xannuunka (Anosognosia)

 

Philosopher u dhashay Dalka Mareykanka oo ku takhakhusay cilmga barashada nafsaaniga oo wareysi kooban oo weydiimo ah la yeeshay Madaxweynaha Dowladda Federaalka Soomaaliya Xasan Sheekh,  oo xaqiijiyey in uu qabo  xannuunka loo yaqaano "Anosognosia,", Cudurkan faham-aqooneed la'aanta ah ayaa ah mid ku dhaca maanka, oo ay sababto niyad-jabka, waswaaska, werwerka, cuqdadda, muranka  iyo colaaddaha sii daba-dheeraada.

Waxaan halkan idin kula wadaagayaa weydiimihii uu weydiiyey Dhakhtarku oo u dhacay sidan. 

Dr:- Madaxweyne su'aal ma' ku weydiiyaa?

Xasan:-  Waa maxay weydiintaasi.

Dr:- Sideebaad qaboojiye aad ugu dhex ridi lahayd maroodi?

Xasan:- Ma'garanayo.

Dr:- Aad bay u fududdahay inta aad furto qaboojiyaha ayaad dhex dhigaysaa maroodiga.

Xasan:- Waa sax.

Dr:- Sideebaad qaboojiye aad ugu dhex ridi lahayd docmeer?

Xasan:- Aad bay u fududdahay inta aan furo qaboojiyaha ayaan dhex dhigi lahaa docmeerka.

Dr:- Maya maad garan, inta aad qaboojiyaha ka saarto maroodiga ayaad ku dhex ridi lahayd docmeerka.

Xasan:- Wey iseegtay.

Dr:- Waxaan hayaa weydiin kale.

Xasan:- Ka soco.

Dr:- Haddii dhamaan xayawaanka oo dhami ay ka soo qeyb gali lahaayeen xafladda dhalashada Libaaxa loo sameynayo, sheeg xayawaanka ka maqnaan lahaa xafladdaas dhalashada Libaax, sababee?

Xasan:- Dhamaan xayawaanka oo dhan Libaaxa ayaa cunni lahaa.

Dr.:- Maya maad garan, waa docmeerka oo illaa iyo hadda ku jira qaboojihii.

Xasan:- Waan ka xumahay, ma'hubsadaan ahay.

Dr:- Weydiintii ugu danbeysay.

Xasan:- Ka soco.

Dr. :-Sideebaad ugaga gudbi lahayd webi ay ku dhex jiraan yaxaasyo  badan, webigaas oo aan lahayn biriish ama wax kale oo aad kaga gudubto?

Xasan:- Maaha weydiin fudud, waxaan kaga talaabi lahaa huudhi.

Dr.:- Maad garan, dhamaan xayawaanka oo dhami waxay ka qeyb galeen xafladdii lagu maamuusaayey dhalashada Libaaxa, yaxaaskuna xafladdaas ayuu ka qeyb-galay, aad yar ayaad iska dabaalan lahayd illaa aad ka gaadhayso darafka kale.

Xasan:- Somaliland baa ku soo dirtay.

Dadka inta badan ee uu haleelo xannuunkan ayaa lagu arkaa hab-dhaqanada Jilitaanka marin habaabinta war-baahinta, ku dhaqanka dhaqamada aan laga fiirsan, dhaleeceynta inta badan ka timaada faham la'aan iyo cabsida.

 Waxa sidoo kale lala xidhiidhiyaa jirrooyinka dhimirka iyo dhaawacyada ku yimaada qaab-dhismeedka maskaxda, gaar ahaan bukaannada uu ku dhaco qalalka qeybta midig ee maskaxda, kaasoo saameyn ku yeesha miyir-qabka qofka, dareenka, xusuusta, fulinta hawlaha shaqo, xirfadaha luqaddaha iyo awoodda dhaqdhaqaaqa jidhka. 

Bukaannada had iyo goor uu ku dhaco xannuunkan ayaan illaa iyo hadda aan loo helin daawaddii ku habooneyd ee lagula tacaali lahaa.

Qoraa MFQoti

Caqli yare caaqilka Cali Aw-muuse

 Caaqilladii hore waxay ahaan jireen kuwo yaqaanay garta ay ka garnaqayaan nooca ay tahay iyo waxa ay ku dhamaanayso, haddii ay muslax tahay iyo haddii gar-cadaawe tahayba, waxaase jiray oo la odhan jiray Samatalis (Nin daacad ah) iyo Hadimo-talis (Nin aan daacad ahayn), taasoo ahayd laba calaamadood ee lagu kala sooci jiray ragga had iyo goor garaha galli jiray.

Qofkuna waxa uu yaqaanay sida uu ku gar helayo iyo inay gari meesha ugu jirto iyo inkale, waxa dhici jirtay in la kala gar-helo, iyadoo ay gartu noqon jirtay gar-caddaaladeed iyo gar-eexo, haddii qofka uu gardiid noqdo'na dhaqanka iyo xeerka ceebbay ku ahaan jirtay, haddii laga gar helo'na garawshiinyo ayuu ka bixin jiray, haddii kalese waxa ay ku noqon jirtay inuu qaato gun-nimo, laakiin ninku wuu gar-qaadan jiray, taasina waxay qeyb ka ahayd hiddosamida dhaqanka iyo gobanimada dadka reer Somaliland uu lahaan jiray.

Caqli yare, garaad laawe Caaqil Cali Aw-muuse oo dhawaan isku caleemo saaray in uu yahay Caaqilka jufo ka mid ah Beesha Adaraxmaan Sacad, dhaqan xumada uu ku soo kordhiyey caaqilnimadii waxa ka mid ah, marka labad reer ama laba qof oo arrini dhexmarto halkii si wanaagsan gartooda uu ugu gar-qaadi lahaa in gartoodii la mashruuceeyo oo ay waqti dheer qaadato ama cidiba kala saari waydo oo ay isku sii murgaan oo timaha la isugu sooho ama marka ay arkaan in la isku dilayo ay iyagu iskood isaga kala dareeraan.

Waxa dhacday inay laba nin dagaalameen, ka dibna waxay goor barqo ah ay iskula tageen caaqil Cali Aw-muuse, dabadeedna, muducigii baa yidhi, ninkan wuu i aflagaadeeyey, nabarkaasna wuu igu dhuftay, muddaacigiina, waxa uu yidhi, ninkan waanu dagaalanay laakiinse, nabarkaa kumaan dhufan.

Ninkii Caaqilka sheeganayey ee garta qaadayey ayaa yidhi, maan fahmin ee hadda soo billaaba aan arkee siday wax u dhaceene.... La soco......

Mxamed Faarax Qoti

Gorgorka

Gorgorku markuu gaboobo waxa uu noqdaa mid awoodiisa duulimaad ay aad u hooseyso, sidaa darteed wuxuu dul fadhiistaa buuraha aadka u dhaadheer, Inta uu halkaas ku sugan yahay, wuxuu rifaa oo iska hoodhiyaa baalashiisa ku yaala jidhkiisa, waxaannu afkiisa iyo cidiyihiisa ku jejebiyaa dhagaxyada waaweyn ee dul saaran buuraha dhaadheer, waa hab naf hurid ah oo dhiig bax ah oo xanuun badan leh, meeshan uu ku dhuumanayo ayuu iska joogaa muddo dheer inta ay u soo baxayaan baalal cusub, af-cusub iyo ciddiyo cusub, ka dibna, waxa uu ka soo baxaa isagoo dhogor dhacsaday oo si qumaatiya u duuli karaya, taas macnaheedu waxa weeyaan in aynu iska dhaafno dhaqannadii hore si kasta oo ay u adag tahay, waa in la iska daayo waxyaabaha culayska inagu haya ama aan wax qiimo ah ku soo kordhinayn nolosheena.

Gorgorku ma'cunno bakhtiga ee waxa uu cunnaa shaygu inta uu noolyahay, taas macnaheedu waxa weeyaan, ha isku halaynin guushii shalay aad gaadhay, laakiinse, isha ku hay waxa cusub ee ku horyaala.

Gorgorku wuxuu ku haadaa jooga aad u sareeye ee dhundhunka hawada sare, keligii baanu haadaa ee lamana duulo tukaha ama shimbiraha kale, taas macnaheedu waxa weeyaan in aynu ka fogaanno dadka garaadkoodu hooseeyo ee ina dejinayaa.

Gorgorku wuxuu leeyahay aragti fog, waxaannu wood u leeyahay in uu wax ka arki karo masaafad aad u durugsan, markuu la helo ee uu diirada saarana wax kasta oo caqabad ku ah oo ka horyimaada ma'leexiyaan hadafkiisaas illaa uu ka sal-gaadhayo, waa marka uu u ugaadhsanayee, taas macnaheedu waxa weeyaan in aynu lahaano aragti aad u durugsan oo wax kasta oo caqabad ku ah jabin karta oo ka guuleysan karaysa.

Gorgorku wuxuu aad u jecel yahay dabeylaha wata duufaannada, marka ay isku yimaadaan daruuruhu wuxuu dareemaa reynreyn iyo raaxo badan, waxaannu adeegsadaa dabaylaha wata duufaanada kuwaasoo kor u qaada oo gaadhsiiya daruuraha dushooda, isagoo baalashiisuna ay u nasanayaan, halka, dhammaan shimbiraha kalena ay ku dhuumanayaan laamaha iyo caleemaha geedaha, taas macnaheedu waxa weeyaan guuleystayaashu kama baqaan caqabadaha ee way ku raaxaystaan, waxaannay ku gaadhaan meel aad u durugsan.

Qoraa MFQoti