Gibilnews

Fankii ugu horeeyey Somaliland waxa la odhan jiray Walaallo Hargeysa, hilaaddii sannadkii 1940-kii. Cabdi deeqsi warfaa waxa uu ahaa Ninkii ugu horeeyey ee curiyey dhawaaqa laxanka heesaha ee heeseeyey heesaha Balwo'da, heeladda iyo qaraamiga, sannadkii 1930-kii. Inantii ugu horeysay ee ku luuqaysa heesaha balwada waxa ay ahayd Qadiija Cige Dharaar (Qadiija balwo), Inantii ugu horeysay ee idaacad ka qaada heesna waxa ay ahayd Shamis Abokor (Guduudo Carwo) hilaaddii 1954-kii, Inantii ugu horeysay ee goob fagaare ah soo fuushay ee Ruwaayad ka heestana waxa ay ahayd Sahra Iftin hilaaddii1958-kii. Ninkii ugu horeeyey ee ruwaayad ku matala ruux dumar ahna waxa uu ahaa, Cumar Carte Qaalib, waxaanna ku xigay, Cumar Dhuule, waxaanna ku sii xigay, Maxamed Yuusuf, Alle ha u naxariisto dhaamaantood. Afartii Nin ee ugu horeeyey ee tuma qalabka dhawaaqa dananka leh ee qoob ka ciyaarka ee laga baahiyey Radio, waxa ay ahaayeen Laba Yamaniya, mid Hindiya iyo Mid Somaliland u dhashay, waxaannay ka...

Dad badan waxay ku oddorosaan oo ay u haystaan inay tahay fikirka madax-madax-bannaanida Afrika, dad aad u faraxsan oo lulaya calamo cusub oo ay ugu dabaaldegayaan dhalashada cusub ee qarannimada dalkooda, calamadii guumeysiga oo hoos loo dhigayo iyo dhalashada calan cusub oo la saarayo,  laakiinse, arrintu sidaas maaha, waxa jira Sagaal Dal oo ka duwan oo ka mid ah Dalalka Afrika. Dhamaantood sagaalkaa Dal, haddana, way ku kala duwan yihiin xuska dabaaldega madax-bannaanida qarannimadooda, taasoo ka turjumaysa waayo-aragnimo dheer iyo sooyaal taariikheed oo mid waliba gaar uu u leeyahay. Dalalka qaarkood sooyaalkoodii taariikheed waa xaalad aad u adag oo aad u xannuun badan, qaarna waxay madax-bannaanidu u timaaddaa bulsho uu ku dhacay dhaawac qaran, iyadoo waliba ay u sii dheer tahay in qaar ka mid ah dalalkaasi ay la kulmaan in madax-bannaanidoodu ay tahay mid aan dhameys tirneyn ama laga dhigo mid lagu muransan yahay, taasoo ka dhigaysa maalinka madax-bannaanidoodu in ay ka si...

Golaha Guurtida waa golaha ugu sareeya labada aqal ee xeer-dejinta qaranka, Golaha Guurtida iyo Golaha Wakilada oo la isku yidhaaahdo baarlamaanka Jamhuuriyadda Somaliland. Macnaha eray bixinta magaca Guurti ayaa ah mid lagu saleeyey afar eray oo dhigan sidan, (Guddi-Gar-Xeer-Beegti,) waana Gole xeer-beegti oo ka kooban 82-xil-dhibaan oo laga soo xulay dhamaan beelaha Somaliland, kuwaas oo u xil-saaran hawlaha ugu muhiimsan ee xalinta khilaafaadka, diinta, dhaqanka iyo xasiloonida nabada dalka Jamhuuriyadda Somaliland. Golahan waxa lagu aasaasay oo dhidibada loogu taagay tuulada Cadaroosh oo dhanka Konfureed kaga beegan masaafad dhan 35-km caasimadda Hargeysa, xiligii lagu jiray halgankii dibu-xoraynta qaranka Jamhuuriyadda Somaliland ee uu horseedka u ahaa Ururkii SNM badhtamihii sannadkii 1988-kii. Golaha guurtida oo bilawgii Lagu magacabi jirey Golaha Abaabulka iyo Taakuleynta, waxaannna qaban- qaabadii shirkii ugu horeeyey aasaasay, iyagoo iskood isku xilsaarey Todobada xubnoo...

  Wali waxa aynu ku guda jirnaa sheekooyinkeenii haalaasiga ahaa, maanta waxa aynu ku soo qaadaan doonaa riyadii aan xalay ku riyooday, xalay waxaan ku riyooday anigoo qolkayga ku jira oo Mas weyni uu isku kala bixiyey tuumbada qasaaladda dharka lagu maydho oo dul saarneyd miis kadinka qolkayga yaalay, Masku wuxuu madaxa ku sitaa walacadda dabka laga shito, indhihiisu waxay ahaayeen laba indhood oo waaweyn, kuwaasoo aad iigu soo dhaygagsanaa, hurdadii baan ka soo booday, illeyn waxa ahayd riyo been ah oo markaas ayuun baan soo baraad-rogay, isla markiiba waxaan qaatay qalin iyo warqad, waxaan ku qoray sheekadan haalaasiga ah oo maskaxdayda ka soo burqanaysa, riyada'se waxaan u dhaafayaa dadka riyooyinka fasila. Waagii hore dadkeenu waxa ay odhan jireen hebel waa Awr-fuul iyagoo u xil qarinaaya Tuuggii xoolaha xaday, tuuggu euxuu ahaan jiray laba nooc, mid xoolaha nool xadi jiray oo marka uu Awr xado, ayuu inta uu tu'iyo uu gurada ka fuuli jiray, si uu u sameeyo raad-gad, waa...

"Boqor, Shaaha diyaaradduhu ma'dhanaanbaa" sidaas waxa weydiiyey xubin ka mid ahaa golihii wasiiradda ee boqortooyadii uu xukumayey Boqorkii Lixaad. Wali waxa aynu ku guda jirnaa sheekooyinkeenii haalaasiga ahaa, waxaynu maanta ku soo qaadan doonaa, Jilaagii caanka ahaa ee ka midka noqday Boqoraddii ka soo taliyey aduunka qarnigii 21-aad, boqorkaas wuxuu aaminsanaa in boqortooyadii uu xukumi jiray ay noqoto mid ku dhisan maamul wanaag iyo xukun cadaalad ah, oo xeer ay u tahay wadajir, wax-qabad, isjeclaysi, isku tudhid iyo sinnaan, lagu gaadhi karro guusha himiladda xukuumaddiisu ay hiigsanaysay, si markaa loo hello bulsho ka fayow qabyaaladda iyo eexda. Boqorku wuxuu lahaa murti aad u badan, waxaannu ahaa boqor la dareen ahaa dadkiisa, ma'naanu jeclayn amaanta, qabyaaladda, dusduska iyo khiyaamada, waxaannu ku riyoon jiray dalkiisa oo nabad ah iyo dadkiisa oo qaniya oo uu juhdi badan galiyey, sidii ay u heli lahaayeen dhamaan baahiyaha aasaaska u ah nolasha, sida, h...

Wali waxaynu ku guda jirnaa sheekooyinkeenii haalaasiga ahaa, waxaynu maanta ku soo qaadan doonaa, Laba Nin oo makaahiil ah ayaa dagaalamay oo gacanta iskula tagay, mid ka mid ah ayaa la dilay oo dhintay, cid ogeydna may jirin, meydkiina waa la iska aastay, dhibgeystihiina wuu abraaray. Dhibanaha, Qofka aan caqligiisu dhamayn, maganta iyo maatidaba marka aad masuulka ka tahay inaad xaqooda baadi doontaana waa jid, haddii xaq aanay lahayn ay sitaana waa inaad garowshiiyo ka bixisaa oo aad maareysaa sidii xal loogu heli lahaa. Nin xidaariya ayaa ka fikirayey arrintan xal-uheliddeeda, illayn waa tii hore loo yidhi, (Raq-ba waa ku rageed), kaasoo ka mid ahaa raggii arrintan wax ka qabashadeeda lahaa, manaanay jirin cid kale oo uu iskaga riixaa, isaga oo ay weheliyaan laba Oday oo dhaweeye ah, ayaa u yimid, Nin Cabdi-dheere la odhan jiray, waxaannu Ninkii xidaariga ahaa ku yidhi, Cabdow maxaad golaha u iman weyday ?  Cabdi-dheere wuxuu uga hal celiyey weydiin kale oo ahayd, Goluhu muxu...

Wali waxaynu ku jirnaa sheekooyinkeenii haalaasiga ahaa, waxaynu maanta ku soo qaadan doonaa mulkiilihii makhaayaddii hilibka bisadaha ee Juba jawaan, mulkiilahan oo ahaan jiray wasiir hore oo noqday xubin ka mid ah xildhibaanada golaha wakiiladda ee dalka Siira laanka. Wasiirkan oo yara saranseeray ayaa la kulmay goob kayuu loogu jiro oo lagu iibiyo shawaarmada iyo cuntooyinka fudud, waxaannu tamaniyay oo uu furtay meherad lagu iibiyo cuntooyinka fudud oo uu ku sameyn jiray hilibka bisaddaha muddo 6-sannadood ahayd. Maalin maalmaha ka mid ah ayaa Oday waayeel ahi ku soo maray makhaayadda, waxaannu ku yidhi, sacaada wasiir Allaa xaal og, taasoo ahayd weedh uu hal-hays u lahaan jiray odaygaas, balse, wasiirku wuxuu u qaatay in uu xogogaal u yahay hawlaha shaqo ee uu ku foogan yahay. Isla markiiba inta uu gaar ula faqay ayuu waxoogaa lacag ah u dhiibay oo uu ku yidhi, Allaa xaal og yaan mar danbe afkaaga laga maqlin, waayahay buu yidhi Odaygii, laakiinse, arrinkii halkii kamuu soo qaadi...

 Wali waxaynu ku guda jirnaa sheekooyinkeenii haalaasiga ahaa, waxaynu maanta ku soo qaadan doonaa  Sheekadii ugu cajiibka badneyd, taasoo illaa iyo hadda aan la fahmin ciriqa ka dhexeeya magacyada dadkan hoos ku xusan iyo Madaxweynayaasha had iyo goor hoggaanka u qabta talloda dalka Jamhuuriyadda Somaliland. Markii loo doortay jagada Madaxweynaha Jamhuuriyadda Somaliland, (AHUN) Cabdiraxmaan Axmed Cali waxa ku xidhnaa silsilad geed ku horyaalay madaxtooyada horteeda Nin weyn oo raameystay oo aan hadal badneyn, maalin maalmaha ka mid ah ayàan ku idhi silsiladda ma'kaa gooyaa? waxaannu iigu hal celiyey, Maya, Nin Maxamed la yidhaado oo madaxtooyaddan iman doona ayaa iga jari doonna ee iska tag. Markii loo doortay Jagada Madaxweynihii Labaad ee Jamhuuriyadda Somaliland (AHUN) Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal, ayaa gacantiisa kaga jaray ailsiladdii uu ku xidhnaa Ninkii raamaha lahaa ee ku xidhnaa geedka ku horyaalay madaxtooyada, ka dibna, Ninkaas waxa beddelay Islaan la odhan...

Ma'ihi qof dhaleecaynaya xirfadda duuliyayaasha wada gaadiidka hawada sare aada, laakiinse, haddana waxa jira ujeeddooyin kuu sameynaya ujeeddooyin kale oo macno badan leh, waxaan ka hadlayaa xilliyo aan nafteyda u baqay oo aan moodayey in aan cirka ka soo dhacayo, laakiinse, kama hadlayo xilliga uu fulaygu ka shakiyo diyaaradda uu saaran yahay, tiiyoo aanay jirin cilad farsamo oo ku timid diyaaradda. Waxa xusuus gaar ah igu beertay xilligii iigu horeysay ee aan ku socdaalo mid ka mid ah gaadiidka rakaabka ee hawada sare haada oo ku socotay caasimadda London, markii aan imid gegada diyaaraduhu ka haadaan ee Red sea inteanational airport, waxa nalagu war-geliyey in dib u dhac ku yimid diyaaraddii aanu raaci lahayn, sababo jiray awgeed oo ahayd cilad farsamo oo ku timid taangiga diyaaradda shiidaalka oo liigayey. Saacaddo kooban ka dib, duuliyaha oo aan ogeyn xadiga shiidaalka ku jira diyaaradda ayuu go'aansaday in uu duuliyo diyaaraddii aan ku qornaa, aniguna waxaan u qaatay in ...

Umaan holannin in aan qalinka u qaato ka qorista mid ka mid ah culimaddii ugu waaweyneyd dalka Jamhuuriyadda Somaliland. Balse, waxaan jeclaystay in aan idinla wadaago qiso kooban oo aan idiinka soo garoocay mid ka mid ah ehelkiisii Sheek Cusmaan Nuur oo ahaa sheekhal beledkii magaalada burco ee Gobolka Togdheer. Sheekh Cusmaan Nuur wuxuu tamaniyey dhisitaanka Masjid Jaamaca weyn ee Burco, isagoo u diray farsamayaqaan ku xeel-dhismayaasha in uu soo qiimeeyo lacagta ku baxaysa dhismaha Masaajidka oo waagaas cariish ahaa hilaaddii 1919-kii. Farsamayaqaankaasi wuxuu ku soo qiimeeyey lacag gaadhaysay 4000- rubadood, waxaannu Sheekhu arrintaas ka jeediyey baaq uu kaga hadlayo qiimaha uu ku kacay dhismaha masaajidka iyo in qof waliba uu ka qeyb qaato tabaruca masaajidkan, baaqaas waxa uu gaadhay meel fog, waxaanna markiiba ka soo jawaabay DC-gii xukumayey magaalada Burco. Waxaannu u soo dhiibay 4000-rubaddood Nin reer Burco ah si loogu  dhiso masaajid Jaamacaas, markii Ninkii uu soo g...

  Cabdikariim Cali Ayaanle oo aan wax ka qoray xaaladdiisa nololeed ee uu ku sugnaa iyo duruufo adag ee hadheeyey noloshiisa hilaadii 16 bishan April sannadkan 2025-ka, ayaa illo xoggogaal ahi ii sheegeen in ehelkiisii ay xidheen. Halganka waayaha nolosha turunturo lagama waayo, waana muhiim in aad damqato, una muujiso naxariis, oo aad la dareen noqoto qofka waayuhu uu ku adkaado, haddii ay noqon lahayd murugo, cadho ama niyad jab.  Isla markaanna aad qoraal ku baahiso mareegaha wararka, adigoo dareenkiisa dajinaya oo u raadinaya sidii uu u heli lahaa taageero dhaqaale iyo daryeel wanaagsan oo uu ku noolaado, ka dibna, wax lagala qabto hawsha uu is leeyahay waad ku nafisaysaa. Cabdikariin muu ahayn qof maskaxda ka jiran oo qaba xannuunka waalida, waxa uu ahaa qof caafimaad qaba, laakiinse, waayuhu uu hadheeyey, taasina waxay u baahnayd in uu helo dejin iyo daryeel uu ku noolaado, nasiib darro'se, maanta in ay ehelkoodu u arkaan in magacoodii iyo sumcaddoodii uu wax u dhimay,...

 Waxa la yidhi, Nimaad dhashay kuma dhalin, Ninbaa inan uu dhalay cagta laga gujiyey, wuxuu go’aan ku gaadhay in uu uga soo kitaab furo sheekh tuf-lahaa oo marka dadka buka loo geeyo ay ka soo noqon jireen iyagoo caafimaad qaba, markii loo geeyey sheekhii tufka lahaa ayaa u dhigay Qar-dhaas, qardhaastaas ayaa dabiib u noqotay Inantii uu dhalay Odaygaasi.. Markii ay ka soo wareegtay muddo dhowr bilood ah ayuu arkay Qardhaastii oo daaqadda qolkiisa ka soo laalaada, markiiba waxa uu sawirtay sirta ku duugan qardhaastan in uu ogaado, qardhaastiibuu furay waxaannu gudaheedii uu ugu tegay warqad dhamaanteed ay ku xardhan tahay weedh af-soomaali ah oo lagu qoray khad madow, taasoo ahayd, weedhsame, weedhsame, weedhsame, weedhsame. Odaygii oo aad u yaaban ayaa ku noqday sheelhii tufka lahaa, waxaannu markii ugu horeysay uu ku yidhi, Sheekh Inantii way caafimaaday, ujuuradaana waan kuu siday, oo waataas, balse, waxaad iga jaahil tirtaa, qardhaastii aad Inantayda aad u dhigtay markii ay ca...

 Anigoo taydiiba la yaaban, ayaan la kulmay hal abuurkii curiyey heesihii ay ka midka ahaayeen Dhulka soco in kugu filan, bulshooy soo bixi cashuurta iyo heestii qaranka ee caanka ahayd, Qaranka dhidibada ragbaa u dhigoo, u shubay dhiigoo nabadda dhaliyee. Cabdikariin Cali Ayaanle wuxuu ku dhashay magaalada Burco hilaaddii 1986-kii, halkaas oo uu ku soo barbaaray caruurnimadiisii, kuna soo dhameystay dugsigiisii wax barasho, ka dib, waxa uu waxbarasho jaamacadeed u tegay dalka Itoobiya, isagoo soo bartay habka maareynta iyo xisaabaadka. Cabdikariin waxa uu shaqo ka helay shirkadda Dahabshiil oo uu la soo shaqeynaayey muddo laba sanno ahayd, markii uu ka tegey shaqadaas waxa uu shaqo kale ka helay Komishanka Doorashooyinka Qaranka ee Jamhuuriyadda Somaliland, muddo yar ka dib, waa làga eryey shaqadaas, marka aynu eegno aduunyadda inteeda kale waxa ay dedaal iyo juhdi badan galiyaan oo ay ku tabcaan, oo ay dhisaan, oo ay daryeelaan, oo la maal-galiyaa baniaadamka. Cabdikariin waa wii...

  Philosopher u dhashay Dalka Mareykanka oo ku takhakhusay cilmga barashada nafsaaniga oo wareysi kooban oo weydiimo ah la yeeshay Madaxweynaha Dowladda Federaalka Soomaaliya Xasan Sheekh,  oo xaqiijiyey in uu qabo  xannuunka loo yaqaano "Anosognosia,", Cudurkan faham-aqooneed la'aanta ah ayaa ah mid ku dhaca maanka, oo ay sababto niyad-jabka, waswaaska, werwerka, cuqdadda, muranka  iyo colaaddaha sii daba-dheeraada. Waxaan halkan idin kula wadaagayaa weydiimihii uu weydiiyey Dhakhtarku oo u dhacay sidan.  Dr:- Madaxweyne su'aal ma' ku weydiiyaa? Xasan:-  Waa maxay weydiintaasi. Dr:- Sideebaad qaboojiye aad ugu dhex ridi lahayd maroodi? Xasan:- Ma'garanayo. Dr:- Aad bay u fududdahay inta aad furto qaboojiyaha ayaad dhex dhigaysaa maroodiga. Xasan:- Waa sax. Dr:- Sideebaad qaboojiye aad ugu dhex ridi lahayd docmeer? Xasan:- Aad bay u fududdahay inta aan furo qaboojiyaha ayaan dhex dhigi lahaa docmeerka. Dr:- Maya maad garan, inta aad qaboojiyaha ka saarto ma...

 Caaqilladii hore waxay ahaan jireen kuwo yaqaanay garta ay ka garnaqayaan nooca ay tahay iyo waxa ay ku dhamaanayso, haddii ay muslax tahay iyo haddii gar-cadaawe tahayba, waxaase jiray oo la odhan jiray Samatalis (Nin daacad ah) iyo Hadimo-talis (Nin aan daacad ahayn), taasoo ahayd laba calaamadood ee lagu kala sooci jiray ragga had iyo goor garaha galli jiray. Qofkuna waxa uu yaqaanay sida uu ku gar helayo iyo inay gari meesha ugu jirto iyo inkale, waxa dhici jirtay in la kala gar-helo, iyadoo ay gartu noqon jirtay gar-caddaaladeed iyo gar-eexo, haddii qofka uu gardiid noqdo'na dhaqanka iyo xeerka ceebbay ku ahaan jirtay, haddii laga gar helo'na garawshiinyo ayuu ka bixin jiray, haddii kalese waxa ay ku noqon jirtay inuu qaato gun-nimo, laakiin ninku wuu gar-qaadan jiray, taasina waxay qeyb ka ahayd hiddosamida dhaqanka iyo gobanimada dadka reer Somaliland uu lahaan jiray. Caqli yare, garaad laawe Caaqil Cali Aw-muuse oo dhawaan isku caleemo saaray in uu yahay Caaqilka ju...

Gorgorku markuu gaboobo waxa uu noqdaa mid awoodiisa duulimaad ay aad u hooseyso, sidaa darteed wuxuu dul fadhiistaa buuraha aadka u dhaadheer, Inta uu halkaas ku sugan yahay, wuxuu rifaa oo iska hoodhiyaa baalashiisa ku yaala jidhkiisa, waxaannu afkiisa iyo cidiyihiisa ku jejebiyaa dhagaxyada waaweyn ee dul saaran buuraha dhaadheer, waa hab naf hurid ah oo dhiig bax ah oo xanuun badan leh, meeshan uu ku dhuumanayo ayuu iska joogaa muddo dheer inta ay u soo baxayaan baalal cusub, af-cusub iyo ciddiyo cusub, ka dibna, waxa uu ka soo baxaa isagoo dhogor dhacsaday oo si qumaatiya u duuli karaya, taas macnaheedu waxa weeyaan in aynu iska dhaafno dhaqannadii hore si kasta oo ay u adag tahay, waa in la iska daayo waxyaabaha culayska inagu haya ama aan wax qiimo ah ku soo kordhinayn nolosheena. Gorgorku ma'cunno bakhtiga ee waxa uu cunnaa shaygu inta uu noolyahay, taas macnaheedu waxa weeyaan, ha isku halaynin guushii shalay aad gaadhay, laakiinse, isha ku hay waxa cusub ee ku horyaala....

Shaqaalaha Dowladdu waa asadka kaliyaata ee umaddi ku faanto waanna salaanka lagu gaadho midho-dhalka himilada iyo horumarka dhaqaalaha dowladdaha, shaqaalaha dowladda waxa ku baxay tacab badan iyo wakhti dheer, sidii kor loogu qaadilahaa aqoontooda waayo-aragnimo iyo awooddooda xirfaddeed. Laakiinse, mar kasta oo uu yimaado maamul cusub, waxay wax ka beddelaan nidaamkii iyo tixraacyadii hore ee soo jireenka ahaa iyagoo dib u yegleela shaqaale cusub iyo nidaam cusub oo bar billow ah, waxaannay taasi ku keentaa in uu dib u dhac ku yimaado hannaanka geedi socodka nidaamka dowladnimo. Masuuliyiinta aqoonta dheer lihi waxa ay isticmaalaan hab raaca lagu qiimeeyo shaqaalaha dowladdaha wax-qabadkooga shaqo, aqoontooda iyo waayo aragnimada ay u leeyihiin dhinaca, siyaasaddaha, nidaamka iyo xeerarka u dejisan dawladdooda, ka midho dhalinta hatafka la hiigsanayo, awooddooda hoggaamineed, u heelannaanta adeegyada dadweynaha, kobcinta xidhiidhka iskaashi, isku-xidhka daneeyayaasha, dadweynaha ...